KOMPETENCJE WSPOLCZESNEGO NAUCZYCIELA
Znamienną cechą obecnie prowadzonych analiz różnych zawodów i profesji jest posługiwanie się pojęciem kompetencji. To właśnie kompetencje decydują o kwalifikacjach ludzi w poszczególnych zawodach, a także są one swoistą gwarancją osiągania sukcesów. Tylko ludzie o określonych i wysokich kompetencjach mogą być profesjonalistami. Podejście takie odnosi się również do kwalifikacji współczesnego nauczyciela. Pojęcie kompetencji używane jest w dwóch znaczeniach:
po pierwsze, kompetencje utożsamiane są z kwalifikacjami,
po drugie, termin kompetencje oznacza zakres uprawnień.
Omawiając kompetencje nauczycieli, wyróżnia się różne ich rodzaje czy też obszary. Najczęściej spotykany podział obejmuje:
1) kompetencje merytoryczne, dotyczące zagadnień nauczanego przedmiotu – nauczyciel jest ekspertem i doradcą przedmiotowym,
2) kompetencje dydaktyczno-metodyczne, dotyczące warsztatu nauczyciela i ucznia, a więc metod i technik nauczania i uczenia się, zwłaszcza aktywizujących, projektowych i pracy grupowej – nauczyciel jest ekspertem i doradcą dydaktycznym,
3) kompetencje wychowawcze, dotyczące różnych sposobów oddziaływania na uczniów; należą do nich umiejętności komunikacyjne, nawiązywania kontaktów, rozwiązywania problemów danego wieku rozwojowego itp. – nauczyciel jest doradcą wychowawczym i życiowym .
Analizę kompetencji nauczyciela szkoły współczesnej znajdujemy też w pracach S. Dylaka. Autor ten, powołując się na bogatą literaturę obcojęzyczną, wyodrębnia trzy podstawowe grupy kompetencji zawodowych nauczycieli, a mianowicie:
1) kompetencje bazowe
2) kompetencje konieczne
3) kompetencje pożądane.
Pierwsze z nich pozwalają na porozumienie się nauczyciela z dziećmi, młodzieżą i współpracownikami.
Kompetencje konieczne to te, bez których osoby uprawiające zawód nauczyciela nie mogłyby skutecznie wypełniać szkolnych zadań edukacyjnych. Należą do nich kompetencje interpretacyjne, autokreacyjne oraz realizacyjne. Nauczyciel, który działa w różny sposób, ale zawsze adekwatnie do określonych sytuacji, jest nauczycielem kompetentnym interpretacyjnie w zakresie trzech wymienionych komponentów. Dzięki kompetencjom autokreacyjnym nauczyciel jest twórcą własnej wiedzy pedagogicznej. Niewątpliwie wśród kompetencji koniecznych najbogatszy obszar stanowią umiejętności realizacyjne, dzięki którym nauczyciel urzeczywistnia listę zadań edukacyjnych. W szkole mogą być one rozpatrywane w trzech wymiarach: obiektu, na który jest czynność skierowana, poziomu zorganizowania oraz ogólnego schematu działania. Kompetencje pożądane to te, które nie są wprawdzie niezbędne w zawodzie, ale które mogą być wysoce pomocne w realizacji zawodu nauczyciela. Należą do nich zainteresowania i umiejętności związane ze sportem, sztuką, życiem społecznym itp.
KOMPETENCJE MERYTORYCZNE (RZECZOWE)
Nauczyciel kompetentny merytorycznie to taki, który dobrze i dogłębnie opanował i zrozumiał materiał będący treścią nauczania w ramach danego przedmiotu, bloku przedmiotowego lub ścieżki edukacyjnej. Kompetencje merytoryczne zdobywa nauczyciel w trakcie studiów danego przedmiotu (bloku przedmiotów), a także poprzez ustawiczne samokształcenie w tym zakresie. Rola przygotowania rzeczowego w funkcjonowaniu nauczyciela jest szczególnie ważna. Kompetencje merytoryczne decydują bowiem w istotnym stopniu o swobodzie poruszania się w zagadnieniach przedmiotu, rozwiązaniach metodycznych stosowanych na lekcji i rezultatach kształcenia. Analizując zagadnienie kompetencji merytorycznych współczesnego nauczyciela, trzeba też zwrócić uwagę na niektóre tendencje modernizacyjne w tym zakresie. Po pierwsze, jest to konieczność rozszerzenia wiedzy przedmiotowej o zagadnienia z innych dziedzin – charakterystyczne bowiem dla szkoły współczesnej jest nauczanie zintegrowane, blokowe i interdyscyplinarne. Po drugie, dynamiczny rozwój wiedzy w poszczególnych dziedzinach wymaga od współczesnego nauczyciela stałego jej aktualizowania i selekcjonowania.
KOMPETENCJE PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNE
Używając tej ogólnej nazwy, mamy na względzie bardzo rozległy obszar wiedzy psychologicznej i pedagogicznej współczesnego nauczyciela, pozwalający mu znaleźć kontekst teoretyczny (podstawę teoretyczną)działań diagnostycznych, dydaktycznych i wychowawczych. Nauczyciel musi posiąść wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej i wychowawczej, a także umiejętności wykorzystania tej wiedzy dla poznawania uczniów, organizowania procesu kształcenia i wychowania w szkole oraz kontrolowania i oceniania uczących się.
KOMPETENCJE DIAGNOSTYCZNE (DIAGNOZOWANIA)
Praca dydaktyczna i wychowawcza nauczyciela powinna być poprzedzona działalnością rozpoznawczą. Poznawanie uczniów jest bowiem niezbędnym ogniwem pracy nauczyciela. Wiedza i umiejętności nauczyciela wychowawcy, służące poznawaniu uczniów, nawiązują wyraźnie do poprzedniej grupy kompetencji. Kompetencje te dotyczą tego, co badamy oraz w jaki sposób. Przedmiotem poznania są więc zarówno cechy rozwojowe ucznia, jak i jego cechy indywidualne, do których należą: inteligencja, zainteresowania, styl poznawczy, poziom aspiracji, motywy uczenia się. Obok cech rozwojowych i indywidualnych uczniów konieczne jest również poznanie ich środowiska społeczno-wychowawczego, zwłaszcza rodziny i grupy rówieśniczej. Poznawanie, czyli diagnozowanie ucznia składa się z diagnozy opisowej i genetycznej (wyjaśniającej). Pierwsza część badania – to opis interesującego nas zjawiska, cechy (np. inteligencji, motywacji) czy zachowania ucznia, druga to poszukiwanie mechanizmów tego zachowania, jego przyczyn, wykrycie lub określenie źródeł, które do takiej cechy lub zjawiska . Oczywiście, aby nauczyciel w sposób kompetentny mógł diagnozować ucznia, musi posiąść wiedzę teoretyczną o jego rozwoju, cechach indywidualnych i środowisku. Poznawanie uczniów odbywa się za pomocą właściwie dobranych metod, technik i narzędzi badawczych. Do najczęściej stosowanych należą: obserwacja, wywiad, ankieta i socjometria. Umiejętność posługiwania się nimi należy do ważnych kompetencji każdego nauczyciela.
KOMPETENCJE PLANISTYCZNE I PROJEKTOWE
Jeżeli działalność dydaktyczna i wychowawcza nauczyciela ma być działalnością celową i dobrze zorganizowaną, musi być wcześniej zaplanowana i zaprojektowana. Zatem opracowywanie programów, planów i projektów działań dydaktycznych oraz wychowawczych to istotny obszar kompetencji współczesnego nauczyciela. Kompetencje te są szczególnie ważne dla tzw. technologicznego podejścia do procesu kształcenia i wychowania, gdzie podstawą podejmowanych czynności jest teoria organizacji i zarządzania. Strukturę procesu zarządzania tworzą następujące komponenty: planowanie działań, organizowanie pracy, motywowanie ludzi do działalności, kontrolowanie rezultatów.
Oto niektóre z działań nauczyciela wymagające wcześniejszego planowania lub projektowania: tworzenie własnych programów nauczania poszczególnych przedmiotów i ścieżek edukacyjnych, projektowanie scenariuszy zajęć dydaktycznych, projektowanie programu wychowawczego szkoły, projektowanie testów i innych narzędzi do mierzenia osiągnięć uczniów, projektowanie procedur i narzędzi poznawania uczniów oraz ich środowiska, projektowanie planów doskonalenia i własnego rozwoju zawodowego.
KOMPETENCJE DYDAKTYCZNO-METODYCZNE
Przyjmujemy, że ten obszar kompetencji tworzy wiedza operacyjna na temat istoty, zasad i metod realizacji procesu kształcenia. W świetle najnowszych koncepcji edukacyjnych definiujemy proces kształcenia jako zespół czynności nauczyciela i uczniów, w którym nauczyciel przede wszystkim stwarza warunki do samodzielnego zdobywania wiedzy przez uczniów oraz uruchamiania różnego rodzaju aktywności. Proces nauczania – uczenia się zapewnia tym lepsze efekty, w im większym stopniu nauczyciele respektują określone prawidłowości przyswajania wiedzy i umiejętności.
Proces kształcenia jest realizowany za pomocą różnych metod i środków dydaktycznych, które powinny być dostosowane do celów zajęć i charakteru materiału nauczania, a także właściwości i możliwości uczniów. Stosowane przez nauczyciela rozwiązania metodyczne zależą od jego kompetencji dydaktyczno-metodycznych, które zdobywa, opanowując całe bogactwo metod nauczania, zwłaszcza o charakterze poszukującym i aktywizującym.
Najważniejsze z tych metod, to:
metoda problemowa, ćwiczenia, warsztaty, praca z tekstem, praca z komputerem, dyskusja, analiza przypadków, burza mózgów, inscenizacja, karty pracy, metoda projektów, mapy mentalne, itd.
KOMPETENCJE KOMUNIKACYJNE
Kształcenie i wychowanie – to nieustanny proces komunikowania się, w którym można wyróżnić trzy podstawowe komponenty: nadawcę, odbiorcę i komunikat. Stąd każdy nauczyciel, który przecież jednocześnie naucza i wychowuje, musi przyswoić sobie odpowiednie kompetencje z tego zakresu. Kompetencje komunikacyjne – to wiedza na temat procesu komunikowania, a także umiejętność efektywnego nadawania i odbierania komunikatów. Proces komunikowania bowiem – to dynamiczny przepływ informacji od jednej osoby do drugiej. Komunikowanie w procesach edukacyjnych to przede wszystkim porozumiewanie się nauczyciela z uczniami, ale także z ich rodzicami, z innymi nauczycielami i osobami w szkole.
KOMPETENCJE MEDIALNE
Kompetencje medialne związane są z organizowaniem warsztatu pracy nauczyciela i ucznia. Pojęcie „warsztatu nauczyciela” występuje w szerszym i węższym znaczeniu. W ujęciu szerszym warsztat pracy nauczyciela – to układ celowo dobranych procedur postępowania, sposobów i metod działania, dokumentów prawnych i planistyczno-organizacyjnych, a także źródeł wiedzy i środków materialno-technicznych, służących uczniom do uczenia się, a nauczycielowi do nauczania, opieki i wychowania oraz doskonalenia pracy zawodowej. Szczególnie jednak ważnym składnikiem warsztatu nauczyciela XXI wieku są kompetencje dotyczące technologii informatycznych, a więc związanych z wykorzystaniem komputerów w edukacji.
KOMPETENCJE KONTROLNE I EWALUACYJNE
Kontrolowanie i ocenianie jest niezbędnym ogniwem dobrze zorganizowanego procesu kształcenia, stąd potrzeba odpowiednich kompetencji nauczyciela. Kompetentny nauczyciel potrafi:
a) dobrać narzędzia ewaluacji do rodzaju decyzji dydaktycznej, która ma być podjęta,
b) wytworzyć narzędzia diagnozy odpowiednie do rodzaju podejmowanych decyzji dydaktycznych,
c) stosować narzędzia pomiaru osiągnięć uczniów oraz interpretować uzyskane przez nich wyniki,
d) wykorzystywać wyniki ewaluacji osiągnięć uczniów,
e) zbudować trafne, oparte na pomiarze, procedury oceniania osiągnięć uczniów wyrażone w stopniach szkolnych,
f) przedstawić wyniki ewaluacji uczniom, rodzicom, dyrekcji szkoły i innym nauczycielom,
g) rozpoznać nieetyczne, nierealne i niewłaściwe metody badania osiągnięć szkolnych uczniów
W reformowanej szkole ocenianie uczniów zostało znacznie rozszerzone. Wprowadza się mierzenie jakości pracy szkoły, które powinno obejmować:
1) efekty kształcenia,
2) organizację i przebieg kształcenia, wychowania i opieki,
3) zarządzanie szkołą
Mierzenie jakości pracy szkoły, realizowane najczęściej przez nadzór pedagogiczny, wymaga kompetencji wykraczających poza te, które dotyczą kontrolowania osiągnięć uczniów.
KOMPETENCJE OCENIANIA PROGRAMÓW I PODRĘCZNIKÓW SZKOLNYCH
Reforma systemu edukacji stwarza nauczycielom nowe szanse i daje nowe uprawnienia w zakresie projektowania oraz oceny programów szkolnych, podręczników i środków dydaktycznych. Te interesujące dla nauczyciela prace twórcze wymagają nowych kompetencji o charakterze projektowym i oceniającym. Programy i podręczniki trzeba oceniać w wielu aspektach: merytorycznym i formalnym (aby były zgodne z podstawą programową), psychologiczno-pedagogicznym (aby uwzględniały procesy uczenia się i różnice indywidualne uczniów), metodycznym i konstrukcyjnym (znajomość zasad budowania programów), ewaluacyjnym (umiejętność ustanawiania kryteriów i posługiwania się narzędziami oceny).
KOMPETENCJE AUTOEDUKACYJNE
Ustawiczne kształcenie i samodoskonalenie stanowi wiodącą ideę współczesnej edukacji. Idea ta odnosi się szczególnie do nauczycieli, głównych sprawców procesów edukacyjnych. Ambicją nauczycieli powinno być również ogólne kształcenie się i samodoskonalenie. Tego rodzaju kompetencje, nazywane pożądanymi, budują prestiż nauczyciela, a także pozwalają skuteczniej realizować zadania dydaktyczne i wychowawcze. Kompetencje tego rodzaju nazywamy autoedukacyjnymi lub autokreacyjnymi.
ira770