10 oznak, że zbliża się śmierć
Jean-Marc Dupuis
Nikt nie zna dnia ani godziny śmierci. Dlatego lepiej być na nią przygotowanym.
Niegdyś temat śmierci był wszechobecny. W dzisiejszych czasach – jest skrzętnie ukrywany. Ponad 80% zgonów ma miejsce w szpitalu. Dawno minęły już czasy, gdy czuwano w domu przy zmarłym, gdy wokół zmarłego gromadziła się najbliższa rodzina oraz schodzili się wszyscy z sąsiedztwa, aby po raz ostatni oddać cześć zmarłemu. Dawno minęły czasy, gdy regularnie widywano na ulicach procesje pogrzebowe, z żałobnikami kroczącymi za karawanem.
Skutek tego jest taki, że większość z nas nie jest oswojona ze śmiercią. Nie wiemy już, co się z nią wiąże. Nie wiemy, jak się zachować. Gdy nadchodzi ten dzień, gdy umiera bliska osoba, znajomość pewnych zachowań i reakcji pomaga zapanować nad szokiem i okropnym bólem, jaki może ogarnąć. Znajomość oznak zbliżającej się śmierci może pomóc przetrwać ten bolesny okres, aby nie pogrążać się w rozpaczy jeszcze bardziej. Jeśli ten artykuł Cię „nie dotyczy”, doceń to. Przede wszystkim korzystaj z każdej chwili spędzanej z tymi, których kochasz, ciesząc się, że są w pełni życia i zdrowia.
Opisałem poniżej dziesięć oznak świadczących o tym, że zbliża się śmierć, oraz, jak należy wówczas zareagować. Starałem się bardziej skupić na faktach niż na emocjach, gdyż emocje są kwestią indywidualną i będą w każdym przypadku inne, zależne m.in. od rodzaju relacji łączących nas z umierającą osobą (rodzicem, dzieckiem, małżonkiem, bratem lub siostrą, dziadkiem lub babcią...).
Wymienione oznaki umierania dotyczą procesu naturalnej śmierci. U różnych osób mogą być nieco odmienne. Inaczej może także przebiegać proces umierania osoby utrzymywanej sztucznie przy życiu (np. podłączonej do respiratora lub karmionej przez sondę).
1. Utrata apetytu
Kiedy zbliża się śmierć, zmniejsza się zapotrzebowanie energetyczne. Osoba zaczyna odmawiać jedzenia i picia, poza niewielką ilością mdłego kleiku (np. owsianki). Rezygnacja z jedzenia zaczyna się od mięsa, ponieważ najtrudniej je strawić. Gdy śmierć jest bardzo blisko, umierający może już nie być w stanie połykać.
Jak reagować: Nie karm na siłę, ale uszanuj wolę bliskiej osoby, nawet jeśli się buntujesz, nawet jeśli się martwisz. Regularnie proponuj niewielkie ilości sorbetu lub lodów albo łyk wody. Możesz zwilżać okolice ust ciepłą i wilgotną chusteczką, możesz posmarować usta nawilżającą pomadką, aby usta były wilgotne i nie sprawiały bólu.
2. Wyjątkowe zmęczenie i nadmierna senność
Osoba śpi przez większość dnia i nocy. Jej metabolizm zwalnia, a małe ilości jedzenia i picia sprzyjają odwodnieniu. Coraz trudniej ją obudzić. Zmęczenie staje się tak duże, że osoba umierająca traci kontakt z tym, co dzieje się bezpośrednio wokół niej.
Jak reagować: Pozwól jej spać. Nie budź jej zbyt gwałtownie. Pamiętaj o tym, że może usłyszeć wszystko, co mówisz. Słuch pozostaje zwykle sprawny, nawet jeśli ktoś leży bez świadomości, nawet jeśli jest w śpiączce.
3. Osłabienie
Niedobór jedzenia i zmęczenie powodują tak wielkie osłabienie, że umierający może nawet nie mieć siły podnieść głowy lub napić się czegokolwiek przez słomkę.
Jak reagować: Postaraj się zapewnić mu jak najwięcej komfortu.
4. Dezorientacja
Stopniowo przestają funkcjonować narządy wewnętrzne i dotyczy to również mózgu. Tylko w przypadku nielicznych chorób, mimo zbliżającej się śmierci, ludzie zachowują bystrość umysłu, pełnię świadomości. Ale w większości przypadków, osoby umierające nie wiedzą, gdzie się znajdują, kto jest z nimi w pomieszczeniu. Rzadziej mówią i rzadziej odpowiadają. Bywa, że zwracają się do osób, których nikt inny nie widzi, albo, że mówią rzeczy, które innym wydają się pozbawione sensu. Czasem są niespokojne albo szukają czegoś w pościeli.
Jak reagować: Zachowaj spokój i zapewnij spokój osobie, której towarzyszysz. Zwracaj się do niej łagodnym tonem, a gdy się zbliżasz, powiedz jej, kim jesteś.
5. Ciężki oddech
Oddech staje się nieregularny i ciężki. Możesz usłyszeć szczególny sposób oddychania, zwany oddechem Cheyne’a-Stokesa (oddechem periodycznym). Charakteryzuje się on bezdechem, trwającym od 5 sekund do 1 minuty, po którym następuje mocny wdech, oddech staje się coraz mocniejszy i głębszy, a następnie słabnie, aż do kolejnego bezdechu. To zjawisko nazywane jest także bezdechem sennym, wywołanym zmianami ciśnienia tętniczego i nagromadzeniem dwutlenku węgla we krwi.
W takiej sytuacji, w płucach i gardle może powstawać nadmierna ilość wydzieliny, co wywołuje głośne dźwięki przy wdechu i wydechu, czyli tzw. charczenie.
Jak reagować: Bezdech i charczenie mogą być niepokojące dla osób znajdujących się w pobliżu, jednak osoba umierająca nie jest świadoma tych zmian w oddechu. Tak jak poprzednio, skup się na tym, aby czuła się komfortowo. Pomóc może jej pozycja z głową lekko uniesioną na poduszce. Można też wybrać pozycję siedzącą, pamiętając, aby zapewnić jej solidne oparcie z tyłu i zabezpieczyć wokół poduszkami. Korzystne może być ułożenie lekko na bok. Zwilżaj jej usta wilgotną chusteczką, ewentualnie używaj aerozolu i smaruj usta nawilżającą pomadką.
Jeśli z ust i nosa wycieka dużo wydzieliny, wycieraj ją delikatnie, ale nie zmuszaj do wydmuchania nosa. Bądź przy bliskiej osobie, spokojnie trzymaj ją za rękę lub mów do niej łagodnie.
6. Izolowanie się
W miarę jak ciało przestaje funkcjonować, umierająca osoba traci zainteresowanie otaczającymi ją ludźmi. Może przestać mówić, może coś niezrozumiale mamrotać, może nie odpowiadać na pytania lub po prostu odwracać się plecami.
Czasem zdarza się tak, że kilka dni przed odizolowaniem się od otoczenia, może zaskoczyć swych bliskich ostatnim przypływem radości i uczuć. Nie trwa to zwykle długo. Godzinę, kilka godzin lub dzień.
Jak reagować: Bądź świadomy, że to normalna część procesu umierania, która nie wynika z tego, w jakich byliście wcześniej relacjach. Bądź obecny fizycznie poprzez dotyk, nadal mów, jeśli czujesz, że jest to właściwe. Nie proś o nic w zamian. Jeśli pojawi się wspomniana wyżej chwila przytomności, skorzystaj z niej jak najszybciej, gdyż nie będzie trwała zbyt długo.
7. Rzadsze oddawanie moczu
Mała ilość spożywanych płynów i obniżenie ciśnienia krwi sprawia, że nerki pracują w ograniczonym zakresie. Mocz staje się bardzo stężony, przyjmuje barwę brązową, czerwonawą lub jest koloru herbaty. Przed śmiercią może dojść również do nietrzymania moczu.
Jak reagować: W niektórych przypadkach personel medyczny może uznać, że trzeba założyć cewnik; nie dotyczy to jednak ostatnich godzin życia. Zatrzymanie funkcji nerek wywołuje wzrost ilości toksyn we krwi, co może być przyczyną łagodzącej śpiączki przed śmiercią. Przy wymianie pościeli, pamiętaj o położeniu specjalnej nakładki na materac.
8. Puchnięcie stóp i kostek
W miarę jak czynność nerek słabnie, może dochodzić do nagromadzenia się płynów organizmie, zwłaszcza w miejscach najbardziej oddalonych od serca, np. w stopach i kostkach. Dlatego te miejsca, a także dłonie i twarz, mogą być opuchnięte.
Jak reagować: W przypadku puchnięcia związanego ze stanem agonalnym zazwyczaj nie podaje się żadnych leków (żadnych diuretyków). Puchnięcie jest bowiem skutkiem zbliżającej się śmierci, a nie jej przyczyną.
9. Zimne stopy i dłonie
W ostatnich godzinach i ostatnich minutach przed śmiercią stopniowo ustaje obwodowe krążenie krwi, gdyż krew koncentruje się głównie w narządach wewnętrznych niezbędnych do utrzymania życia. Dlatego dłonie i stopy stają się zimne. Paznokcie mogą wyglądać na białe lub sine.
Jak reagować: Dla zwiększenia komfortu przyda się ciepłe okrycie, które przy okazji podtrzyma stan przytomności. Pamiętaj, że przykrycie może się wydawać zbyt ciężkie, dlatego nie przyciskaj go zbytnio do ciała.
10. Plamy na skórze
Na skórze, do tej pory jednolicie bladej lub poszarzałej, pojawiają się wyraźne plamy w kolorze fioletowo-czerwono-sinym. To jedna z oznak, że śmierć jest już bardzo blisko. W pierwszej kolejności plamy widoczne są na spodniej części stopy, a ich powodem jest coraz wolniejsze krążenie krwi.
Jak reagować: W tym przypadku nic konkretnego się nie robi.
Bezpośrednio po zdiagnozowaniu poważnej choroby cała uwaga przenosi się na procedury medyczne, na trudne zmiany w życiu rodzinnym i zawodowym, na poszukiwanie sposobów leczenia, konwencjonalnych lub alternatywnych.
Jest to okres, w którym zarówno chory, jak i jego bliscy, są bardzo zajęci.
Jeśli jednak rzecz dotyczy raka lub innej ciężkiej choroby, to może nadejść taki moment, gdy trzeba będzie spojrzeć prawdzie w oczy.
Oczywiście, cudowne wyleczenie zawsze jest możliwe. Są przecież nawet takie przypadki, gdy pacjent budzi się… w kostnicy. W literaturze medycznej zanotowano wiele przypadków niewytłumaczalnych uzdrowień, mimo iż w opinii lekarzy dla tych pacjentów nie było już nadziei. Przykładem są nie tak odległe następujące historie:
12 sierpnia 2014 r. stwierdzono zgon małego Jasona, który utopił się w basenie w mieście Valenciennes. Chłopczyk raczkował i wpadł do basenu. Przeprowadzono reanimację, jednak wszystko wskazywało na to, że bez skutku. Każdy wypuszcza teraz wodę z własnego basenu - powiedział jeden z mieszkańców w wywiadzie dla dziennika „La Voix du Nord”. Tego samego popołudnia, 14-miesięczny Jason otworzył oczy w kostnicy szpitala uniwersyteckiego w Valenciennes, w chwili, gdy pracownik szpitala otwierał plastikowy worek, w którym złożone było już ciało chłopca. Jego serce znów biło[1].
28 lutego 2014 r., 78-letni Walter Williams został uznany za zmarłego we własnym domu w Mississippi (USA). Zgon stwierdził lekarz medycyny sądowej, po sprawdzeniu tętna. Waltera Williamsa przetransportowano do miejskiego domu pogrzebowego, tam się obudził i zaczął uderzać w materiał, którym był owinięty. Próbował się wydostać. Udało mu się, chociaż już planowane było balsamowanie zwłok[2].
Jednakże, jeśli na przykład rak jest w fazie terminalnej i z przerzutami, uzdrowienia zdarzają się bardzo rzadko (jeden przypadek na sto tysięcy). Przychodzi więc taki moment, gdy już nie chodzi o działanie i leczenie, ale o to, aby złagodzić cierpienie chorego i aby zaakceptować, że zbliża się koniec. Dla wielu osób to najtrudniejszy okres i budzi najwięcej obaw.
Jeśli zbliża się śmierć ukochanej osoby lub bardzo bliskiego przyjaciela, możliwe, że ogarnie Cię rozpacz, strach i poczucie, że nie jesteś w stanie tego znieść.
To są normalne emocje. Nikt nie zna wszystkich i ostatecznych odpowiedzi na pytanie, czym jest śmierć. To logiczne, że w obliczu nieznanego pojawia się strach, a nawet panika. Nawet osoby, które, stykając się ze śmiercią, wyglądają na spokojne i pewne siebie, wcale nie wiedzą lepiej niż inni o tym, co naprawdę się dzieje.
Te osoby po prostu akceptują ludzkie ograniczenia. W zetknięciu z tajemnicą życia, nasze możliwości działania mają pewne granice, nasza wiedza i rozumienie także, podobnie jak nauka i medycyna.
Dlatego tak ważne jest, aby powiedzieć osobom zrozpaczonym zbliżającą się śmiercią bliskiej osoby, że to normalne, iż nie wiedzą, co powiedzieć ani co zrobić. Na to nie ma podręcznika, na to nie ma żadnego przepisu.
Osoba w stanie terminalnym może chcieć zrealizować ostatnie życzenie, może chcieć wykorzystać ostatnie chwile, gdy jest przytomna. Chociaż nie jest to regułą, nie u każdego tak się dzieje.
Niektórzy nie chcą wracać do wspomnień, nie chcą przypominać sobie szczęśliwych chwil z przeszłości, skoro ich aktualna sytuacja jest bolesna i tragiczna. W zależności od etapu choroby, chcą rozmawiać lub wolą, abyś ktoś posiedział obok w milczeniu.
Jeśli nie wiesz, czego chce bliska Ci osoba, zapytaj ją o to. Jeśli nie wiesz, czy możesz dłużej przy niej posiedzieć, zapytaj ją, czy możesz zostać, czy chce, by jej w czymś pomóc, coś zrobić. Nie obrażaj się ani nie martw, jeśli będzie chciała zostać sama. Nikt z nas nie jest w stanie sobie wyobrazić, co tak naprawdę przeżywa osoba umierająca, dlatego z pewnością nie oznacza to, że Cię odrzuca ani że Cię nie kocha.
Kiedy życie dobiega końca, trzeba omówić pewne praktyczne kwestie, zanim nadejdzie ten ostatni moment. Mam tu na myśli takie tematy jak opieka w ostatnich chwilach życia, kwestie finansowe, podział spadku, organizacja pogrzebu, a nawet dalsze decyzje dotyczące Ciebie w okresie po śmierci bliskiej osoby.
Większość osób nie chce rozmawiać na te tematy, czeka z nimi aż do ostatniej chwili. Powodem jest trochę zabobonny strach przed śmiercią oraz obawa, że przez takie rozmowy zaklina się los. Inni nie chcą okazać bliskiej osobie, że uważają, iż umrze, aby jej nie urazić.
Jednak jesteśmy dorośli, wszyscy dobrze wiemy, że każdy prędzej czy później umrze. To nie żaden wstyd rozmawiać na te tematy, to wcale nie jest nietaktowne ani niezdrowe. Za to im wcześniej, tym lepiej.
Te rozmowy zawsze są niezwykle bolesne i trudne.
Jednak nie odkładaj ich, nie zostawiaj na ostatnią chwilę, ponieważ, jeśli pogorszy się stan chorego, późniejsza rozmowa może być niemożliwa.
Po śmierci bliskiej osoby możesz zostać sam z tymi wszystkimi pytaniami bez odpowiedzi. To wywoła jeszcze większy ból i stanie się źródłem problemów natury praktycznej, z którymi możesz nie być w stanie sobie poradzić. Począwszy od takich kwestii jak klucze, konta bankowe, długi lub ewentualne oszczędności, aż po rozważania, czy ponownie się ożenić/wyjść za mąż czy też pozostać samotnym; kto zaopiekuje się niedołężnym rodzicem; co z domowym zwierzęciem; gdzie są dokumenty ubezpieczeniowe; jaki postawić nagrobek itd., itd.
Jeśli chodzi o tę ostatnią kwestię (nagrobek), większość osób, które w ostatnich latach nie straciły nikogo bliskiego, zupełnie nie zdaje sobie sprawy, jak wielki to problem. Okazuje się, że zakup miejsca na cmentarzu kosztuje od kilkuset do kilku tysięcy złotych, wykopanie grobu kolejnych kilkaset złotych. Do tego od trzech do sześciu tysięcy złotych za zwykły kamienny nagrobek, lub o wiele więcej, jeśli chcesz bardziej wyszukany pomnik. Aby się o tym przekonać, wystarczy udać się do jakiegokolwiek kamieniarza.
Możliwe są oczywiście tańsze rozwiązania. Jednak niezależnie od tego, co wybierzesz, warto pamiętać, że oszczędzanie na pogrzebie jest ryzykowne. Może skomplikować Twój stan żałoby i zostawić Cię z ciążącym poczuciem, że czegoś się nie dopełniło.
Nie bez powodu ostatnie strony „Ojca Goriot”, powieści Honoriusza Balzaka, należą do najsłynniejszych i najbardziej patetycznych tekstów w całej literaturze francuskiej. Opisany jest tam tani pogrzeb starego mężczyzny, niegdyś bogatego, który popadł w nędzę, gdyż cały majątek poświęcił dla zaspokojenia ambicji córek. Przez całą powieść Czytelnik żywi nadzieję, że córki wyrażą skruchę. Jednak gdy starzec umarł, te porzuciły go, umieszczając w zbiorowym grobie, po pospiesznej ceremonii pogrzebowej. Staje się oczywiste, że nie należy już liczyć na jakąkolwiek poprawę córek. Czytelnik pozostaje z nieprzemijającym poczuciem niezgody na taką niegodziwość.
Z kolei z najwyższym podziwem można oglądać pozostałości cywilizacji starożytnych, świadczące o tym, z jaką czcią traktowano zmarłych. Turyści tłumnie odwiedzają dziś i podziwiają piramidy w Egipcie (a to przecież grobowce), Taj Mahal w Indiach (także grobowiec) czy Zamek Świętego Anioła w Rzymie, który nie jest niczym innym jak mauzoleum (grobowcem) rzymskiego cesarza Hadriana (zmarłego w 136 roku). Dolmeny stawiane przez europejskie cywilizacje starożytne to grobowce, podobnie jak zachwycające pomniki z wizerunkami leżących zmarłych rycerzy średniowiecznych, rzeźbionych z marmuru lub brązu. Wiele katedr jest także w pewnym sensie pomnikami nagrobnymi, gdyż wzniesiono je nad kryptami, tj. nad miejscem pochówku zmarłych.
Tymczasem współcześnie wiele osób uważa, iż godne pochowanie zmarłych nie ma w gruncie rzeczy większego znaczenia…
Znaczną część życia spędzamy na komunikowaniu się, mówiąc, pisząc maile, telefonując itd. A jednak, gdy przychodzi czas na rozmowę o śmierci albo na pożegnanie z bliską osobą, może zabraknąć słów.
Nawet jeśli masz łatwość w porozumiewaniu się, i tak będziesz mieć wrażenie, że słowami nie wyraziłeś wszystkiego. Ma to związek z kwestią, o której wspomniałem powyżej, że dla żywych śmierć zawsze pozostanie wieczną tajemnicą. Dlatego nie wiadomo, czy poprawnie jest powiedzieć „do zobaczenia” czy „żegnaj” do osoby wyruszającej do innego świata, z którego nikt nigdy nie wrócił.
Trzeba wydostać się z pułapki, jaką jest wewnętrzna presja, aby znaleźć idealną odpowiedź i idealne słowa.
Czasami lepiej jest zupełnie nic nie mówić. Najlepszą komunikacją może być ta niewerbalna: usiądź przy umierającej osobie, trzymaj ją za rękę, możesz delikatnie gładzić jej rękę, o ile wcześniej taki gest był naturalny w waszej relacji.
Uświadomienie sobie, że zbliża się śmierć bliskiej osoby, często wywołuje strach. Strach przed własną śmiercią, strach przed cierpieniem bliskiej osoby, strach przed chorobą. Jest to zupełnie naturalne i trzeba to po prostu zaakceptować.
Nie możesz jednak pozwolić, aby strach uniemożliwił Ci przebywanie z umierającą osobą. Owszem, wymaga to odwagi. Najlepiej pomyśl o tym, że taka obecność jest dla niej wielkim wsparciem, a dla Ciebie może być jedną z najważniejszych chwil w całym życiu.
To może być także okazja na powiedzenie ważnych słów, na bardzo ważne ludzkie doświadczenia życiowe, które obu stronom pomogą poradzić sobie z rozdzieleniem. Dr Zaider ze Sloan Kettering Memorial twierdzi, że osoby, które mogą doświadczyć takich chwil z ukochaną osobą przed jej śmiercią, lepiej znoszą żałobę niż pozostałe[3].
Małżonek i rodzina osoby umierającej są najczęściej bardzo wyczerpani psychicznie i fizycznie. Wymagająca opieka, ciężar emocjonalny i wszystkie trudne decyzje, jakie trzeba podejmować, mogą dawać poczucie odosobnienia w bólu.
Potrzebują wsparcia. Ty także będziesz kiedyś potrzebować takiego wsparcia. Dlatego bez wahania im pomóż. Odwiedź ich. To może przynieść pocieszenie nie tylko osobie chorej, ale także jej rodzinie, aby ta poczuła się mniej samotna. Rodziny długo pamiętają o takich gestach życzliwości.
Oczywiście bywają też takie chwile, gdy odwiedziny nie są ani pożądane, ani nawet możliwe. Wówczas możesz wysłać list czy kartkę z dobrym słowem, zaproponować przyniesienie czegoś, co jest potrzebne lub zostawienie kolacji. To może pomóc rodzinie lepiej poradzić sobie w trudnych chwilach.
Nie rób niczego, oczekując odwzajemnienia. Jednak wsparcie, którego im udzielisz w tych chwilach, z pewnością pozwolą im uświadomić sobie, jak ważne są takie gesty. I jest większe prawdopodobieństwo, że zachowają się podobnie wobec innych ludzi, jeśli zajdzie taka potrzeba.
[1] Un bébé déclaré mort se réveille à la morgue; http://www.parismatch.com/Actu/Faits-divers/Valenciennes-Un-bebe-declare-mort-se-reveille-a-la-morgue-579761
[2] USA: il se réveille à son embaumement; http://www.europe1.fr/insolite/usa-il-se-reveille-a-son-embaumement-1901401
[3] Being There for a Friend or Loved One at the End of Life; https://www.mskcc.org/blog/being-there-friend-loved-one-end-life
dancistino