Paweł Kasztelan POLSKO-MOSKIEWSKIE STOSUNKI DYPLOMATYCZNE PRZEŁOMU XVI XVII WIEKU.pdf

(1829 KB) Pobierz
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Paweł Kasztelan
POLSKO-MOSKIEWSKIE STOSUNKI
DYPLOMATYCZNE PRZEŁOMU XVI/XVII WIEKU
Praca doktorska napisana
pod kierunkiem naukowym
prof. zw. dr. hab. Artura Kijasa
Poznań 2014
I.
WSTĘP – DEFINICJA TEMATU I JEGO GRANICE
CHRONOLOGICZNE
Praca dotyczy stosunków polsko-moskiewskich końca XVI – początku
XVII wieku. Ogrom materiałów sprawił jednak, iż kwestie te zostaną
rozpatrzone tylko na płaszczyźnie dyplomatycznej. W literaturze polskiej jak
do tej pory nie ukazała się na ten temat żadna praca, która całościowo
ujmowałaby to zagadnienie. Jedyna publikacja, która powstała w latach
osiemdziesiątych XX wieku ma charakter zbyt ogólny, gdyż dotyczy tylko
polskiej służby dyplomatycznej. Pokazuje nam jedynie podstawowe założenia
polskiej polityki zagranicznej wobec Moskwy
1
. Warto natomiast skorzystać
z omówionych przez autorów źródeł i publikacji dotyczących stosunków
polsko – moskiewskich końca XVI – początku XVII wieku. Inne prace mają
charakter zaledwie cząstkowy; bądź to omawiają jakieś wybrane poselstwo
2
,
bądź też koncentrują się wokół sprawy następstwa tronu i związanych z tym
działań dyplomacji polskiej oraz moskiewskiej
3
. Istnieje co prawda bardzo
rzetelna synteza stosunków polsko-moskiewskich Jaremy Maciszewskiego;
rozpatruje ona jednak ten problem tylko w aspekcie poczynań polskiej
szlachty,
a
chronologicznie
wiąże
się
z
okresem
późniejszym
4
.
W historiografii rosyjskiej (radzieckiej) polsko-moskiewskie stosunki
dyplomatyczne znalazły pełne odbicie w jednej zaledwie pracy autorstwa
Borysa Fłorii, ale i tutaj, mimo że jest ona oparta na bardzo szerokiej
1
2
„Historia dyplomacji polskiej”, pod red. Z. Wójcika, t. II, Warszawa 1982.
Np. K. Tyszkowski, „Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 1600 roku”, Lwów 1927;
A. Przyboś, R. Żelewski, „Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI-
XVIII stulecia”, Kraków 1959.
3
B. N. Fłoria, „Rosyjska kandydatura na tron polski u schyłku XVI wieku” [w:]
„Odrodzenie i reformacja”, t. XVI, Warszawa 1971; K. Tyszkowski, „Plany unii polsko-
moskiewskiej na przełomie XVI/XVII wieku [w]: Przegląd Współczesny”, 1928, t. XXIV.
4
J. Maciszewski, „Polska a Moskwa 1603-1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej”,
Warszawa 1966.
2
podstawie źródłowej,
można wysunąć pewne zastrzeżenia odnośnie
interpretacji niektórych faktów
5
.
Cezurę pracy stanowią lata 1584-1602. W historii stosunków polsko-
moskiewskich jest to okres niezwykle istotny. Przypada on bezpośrednio po
zakończeniu długotrwałej i wyczerpującej wojny o Inflanty, wojny, która
w ostatecznym rozrachunku odepchnęła Rosję od Bałtyku. Dolna granica
omawianego okresu związana jest ze śmiercią Iwana IV. Jego długoletnie
rządy nie pozostały bez wpływu na sytuację, jaka zaistniała w państwie
moskiewskim w
chwili śmierci cara.
Terror opryczniny związany
z rozgromieniem starej arystokracji bojarskiej oraz awanturnicza polityka
zagraniczna doprowadziły kraj do katastrofalnej sytuacji gospodarczej
i upadku znaczenia państwa na arenie międzynarodowej. Następca Groźnego
na tronie moskiewskim, niedołężny Fiodor Iwanowicz, nie był w stanie
zapobiec walkom wewnętrznym, które przez następne trzy lata prowadziły
między sobą ugrupowania bojarskie. Sytuacja wewnętrzna w państwie
ustabilizowała się dopiero jesienią 1587 roku, z chwilą zlikwidowania
opozycji przez szwagra cara – Borysa Godunowa. Większość analizowanych
przeze mnie stosunków polsko-moskiewskich łączy się więc nierozerwalnie
z Borysem Godunowem, który rządził w państwie moskiewskim, najpierw
jako „lord-protektor” przy boku cara Fiodora (1587-1598)
6
, a następnie już
jako car (1598-1605). W jego też ręku skupiała się polityka zagraniczna
państwa.
O ile dolna cezura przyjęta w pracy nie powinna budzić żadnych
zastrzeżeń i wątpliwości, to górna granica wydaje się jakby sztuczna – rok
1602. Wybór ten, moim zdaniem, jest jednak w pełni uzasadniony. W tym
właśnie czasie pojawił się bowiem na arenie dziejowej Dymitr Samozwaniec,
a po jego śmierci cała plejada następnych. Polityka zagraniczna państwa
5
B. N. Fłoria, „Russko-polskije otnoszenija i politiczeskoje razwitije Wostocznoj Jewropy
wo wtoroj połowinie XVI – naczale XVII w”, Moskwa 1978.
6
W. O. Kluczewski, „Kurs russkoj istorii”, t. III, Moskwa 1937, s. 21.
3
moskiewskiego i Rzeczypospolitej skoncentrowała się właśnie wokół tej
osoby. Wszelkiego rodzaju poselstwa, misje dyplomatyczne i układy polsko-
moskiewskie znalazły już odzwierciedlenie w obszernej pracy poświęconej
„dymitriadom” w latach 1602-1614
7
. Gdybym więc uwzględnił ostatnie trzy
lata rządów Godunowa, to praca ta byłaby w tym fragmencie powieleniem
faktów już ustalonych, a nie o to przecież chodzi.
Lata 1584-1602 (1605) były dla państwa moskiewskiego o tyle istotne,
iż dokonał się tam ogromny przełom. Nastąpiła bowiem zmiana dynastii
panującej, po raz pierwszy od chwili zaistnienia państwa, jako tworu
politycznego. Ustalając cezurę sugerowałem się więc w dużej mierze faktami
z historii państwa rosyjskiego.
Rzeczpospolita była w tym okresie państwem na tyle znaczącym, iż
sąsiadująca z nią Rosja nie mogła jej nie brać pod uwagę jako podmiotu
decydującego o ewentualnych przemianach politycznych w Europie
Środkowo-Wschodniej. Z chwilą zawarcia unii z Litwą w 1569 roku państwo
polskie musiało siłą rzeczy przeorientować swą politykę w kierunku
wschodnim i południowo-wschodnim. Wyprawy Stefana Batorego na
Moskwę zakończyły się tylko połowicznym sukcesem i wciąż pozostawał
problem rekuperacji ziemi siewierskiej i Smoleńska. Utracony przez Litwę
kilkadziesiąt lat wcześniej, stanowił w interesującym nas okresie przedmiot
roszczeń ze strony państwa polsko-litewskiego. Po nagłej śmierci króla
Stefana, kolejny władca Zygmunt III Waza widział w podboju państwa
moskiewskiego swą szansę dla odzyskania utraconego tronu w Sztokholmie
8
.
Wszystkie te plany jednak rozpatrywać należy w szerszym kontekście, nie
jako realizację aspiracji poszczególnych władców, ale jako szereg posunięć
podejmowanych przez oficjalne koła Rzeczypospolitej i jej grupę rządzącą –
szlachtę.
7
8
A. Andrusiewicz, „Dzieje dymitriad 1602-1614”, t. I-II, Warszawa 1990.
„ Polska siedemnastego wieku”, pod red. J. Tazbira, Warszawa 1977, s. 20.
4
Temu właśnie zagadnieniu poświęcona została praca. Uwzględnia
wszelkie ona wszelkie poczynania polsko-litewskie oraz moskiewskie na
płaszczyźnie dyplomatycznej, zmierzające do zajęcia przez jedno z tych
państw uprzywilejowanej pozycji względem drugiego, bądź to we wspólnej
federacji polsko-litewsko-moskiewskiej, bądź też poprzez elekcję własnego
władcy na tron państwa sąsiedniego. W pracy wykazane zostaną rozbieżności,
jakie w polityce wobec Moskwy istniały między poszczególnymi grupami
szlachty koronnej, a szlachtą litewską. Obszerną część pracy zajmuje problem
ewolucji polskiej polityki wschodniej: od rokowań z pozycji siły,
charakterystycznej dla całości rządów Stefana Batorego
9
i możliwości
podboju państwa moskiewskiego, aż do koncepcji wielkiej federacji
środkowo-wschodnioeuropejskiej,
która
najpełniej
została
wyrażona
w projekcie unii przywiezionym do Moskwy w 1600 roku przez kolejne już
„wielkie poselstwo”, z kanclerzem wielkim litewskim Lwem Sapiehą na
czele. Sprawą oczywistą jest natomiast fakt, które z państw w myśl
powyższego projektu miało odgrywać rolę centrum politycznego. Wielkie
plany i projekty polityczne, tworzone i forsowane zarówno przez dyplomację
polską jak i moskiewską uzupełnione zostały w pracy analizą całego rzędu
poselstw polskich i moskiewskich oraz poczynaniami poszczególnych
polityków i dyplomatów, które, mimo że nie wywarły większego piętna na
całokształcie stosunków polsko-rosyjskich, to jednak lepiej pozwoliły
zorientować
się
w
istniejących
wówczas
rozbieżnościach
między
podstawowymi założeniami politycznymi tworzonymi na dworze carskim
w Moskwie i królewskim w Krakowie, a później w Warszawie.
Nie sposób nie wskazać też na rolę, jaką w stosunkach polsko–
moskiewskich odegrała postać kanclerza i hetmana wielkiego koronnego,
Jana Zamoyskiego, wyniesionego do najwyższych godności za króla Stefana
9
„Polska służba dyplomatyczna XVI-XVIII wieku”, pod red. Z. Wójcika, Warszawa 1966,
s. 147.
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin