Hierarchia bytów.pdf

(132 KB) Pobierz

HIERARCHIA BYTÓW

(gr.



[hierarchía]; łac. ordo, hierachia – ład,

ułożenie) – w metafizyce: porządek rzeczy wynikający z naturalnego

zróżnicowania tych rzeczy lub z przyjętego kryterium porządkowania; układ

podporządkowań bytów oparty na ich skutkowo-przyczynowej zależności;

gradualizm rzeczy ustanawiany na podstawie ich pochodzenia.

W logice termin „hierarchia” oznacza porządek klas (naturalnych lub

sztucznych), pozostających względem siebie w stosunku nadrzędności lub

podrzędności (w przypadku równorzędności nie można mówić o hierarchii

klas). W Kościele katolickim słowo „hierarchia” oznacza grupę duchowieństwa

(hierarchia kościelna) wewnętrznie zróżnicowaną ze względu na pełnione

funkcje kościelne; w teologii: porządek wśród świata duchów (hierarchie

anielskie, niebieskie); w socjologii: warstwy społeczne, zróżnicowane na

podstawie

statusu

bytowego

lub

wykonywanych

funkcji

społeczno-

politycznych.

W filozofii słowo „hierarchia” nabrało swoistego znaczenia za sprawą

Pseudo-Dionizego Areopagity, neoplatonika, którego 2 główne dzieła noszą

charakterystyczne tytuły:

   

[Perí tes ouranías

hierarchías] (De

caelesti hierarchia)

oraz

   

[Perí

tes ekklesiastikés hierarchías] (De

ecclesiastica hierarchia).

Termin



będący złożeniem gr. słów:



[hierós] (nadprzyrodzony, święty) oraz



[árchein]

(kierować,

zaczynać),

miał

oznaczać

ustopniowaną

drogę

prowadzącą od Boga do stworzeń i z powrotem do Boga. Hierarchia jawi się

jako święte źródło zróżnicowań bytów oraz jako zasada pierwotnie

organizująca owe zróżnicowania. W owym zhierarchizowaniu dostrzegano

ujawnianie się mocy stwórczej Boga, a także doskonałość i bogactwo świata.

Dociekania filozoficzne, które w zależności od epok, przenoszą swe

zainteresowania od świata przyrody na człowieka i jego moralne działanie oraz

wytwarzanie, próbują także dociec podstaw porządku oraz hierarchii, z jaką

spotykamy się wśród bytów. Świat odkrywany jest bowiem jako kosmos

(uporządkowany), a nie chaos, zaś tworzące go byty wyróżnia naturalna

hierarchia zależności i podporządkowań. Podstaw owej hierarchii poszukiwano

albo w wewnętrznej naturze rzeczy, albo w boskim zrządzeniu, albo w

subiektywnej dążności człowieka do porządkowania świata. Biorąc pod uwagę

owe kryteria można wyróżnić typy hierarchii bytowania rzeczy.

HIERARCHIA BYTÓW

PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

H i e r a r c h i a z j a w i s k o w a . W monistycznej interpretacji świata, jaką

spotykamy na przełomie VI i V w. przed Chr. (Tales, Anaksymenes,

Empedokles),

przedstawiano

świat

jako

jednorodną

całość,

będącą

powieleniem tej samej (lub tych samych) pracząstki. Wg pierwszych

filozofujących fizyków – pisał Arystoteles – „[...] jest zawsze jakaś natura –

jedna lub nie tylko jedna – i z tego czegoś jest wszystko, ale tak, że samo to we

wszystkim się zachowuje” (Met., 983 b 17–19). Byty tworzące ów świat były

pojmowane jako agregaty jednej lub kilku jednorodnych pracząstek. Nic więc

dziwnego, że wg filozofujących fizyków wszystko było we wszystkim i

jednym było wszystko. Próba wprowadzenia jakiegoś porządku i hierarchii

pomiędzy bytami z konieczności została sprowadzona do czysto zjawiskowego

sposobu bytowania rzeczy. Wewnątrz bowiem bytów nie znajdujemy nic

takiego, co mogłoby stanowić podstawę zhierarchizowania i zróżnicowania.

Wszystko bowiem, co bytuje, posiada naturę praelementów.

pierwsze

który

zróżnicowanie

wśród

pomiędzy

praelementami

pracząstek

wskazał

(



Anaksagoras,

różnokształtnych

[homoiomeré]) wyróżnił pracząstkę



[noús]. Wśród prazasad bytowania

rzeczy pierwsze zróżnicowanie wskazał Empedokles, wyróżniając miłość (





[philía]) i nienawiść (



[néikos]), Anaksagoras zaś małe i wielkie, a

Heraklit zasadę (prawo) Logosu. Filozofowie ci uważali jednak, że „zasady

wszystkich rzeczy są wyłącznie z gatunku materii” (tamże, 983 b 8–9).

Elementy te – jak dowodził Empedokles w V w. przed Chr. – „trwają wiecznie

i nie powstały, ale w większej lub mniejszej ilości łączą się w jedność i znowu

z jedności rozdzielają się” (Diels-Kranz, A 28).

Z sytuacją zjawiskowej hierarchizacji bytów spotykamy się także w

nowożytnych i współczesnych monistycznych interpretacjach świata – w

wersji atomistycznej, mechanicystycznej, materialistycznej.

H i e r a r c h i a p r z e c i w i e ń s t w. Platon oraz Parmenides to pierwsi

filozofowie, którzy wskazali nie tylko na istotowe zróżnicowanie pomiędzy

bytami, ale na istniejącą hierarchię światów przeciwnych – jeden to świat

bytów widzialnych, które są upostaciowione i dostrzegalne zmysłami, drugi to

świat bytów niewidzialnych, bez postaci, które są oglądane „oczami duszy”.

Ten świat bytów „bez postaci – wyjaśniał Platon – jest zawsze taki sam, a

widzialny nigdy” (Phaed., 79 A). Wśród świata bytów bez postaci wyróżnił

HIERARCHIA BYTÓW

PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Platon zasady, idee i liczby oraz przestrzeń. Na szczycie świata idei stoi Jednia

i Dobro, i one w h. b. bez postaci zajmują szczególne miejsce.

Wśród

bytów

upostaciowionych

znajdują

się

byty

materialne,

postrzegane zmysłami, które tworzą świat bytów drugiej kategorii, bytują

bowiem dzięki temu, że uczestniczą w świecie idei. Dlatego – jak wyjaśniał

myśl Platona Diogenes Laertios – „ci, którzy chcą poznać początki

wszechrzeczy, muszą rozróżnić najpierw idee same w sobie, takie jak

podobieństwo i jedność, ilość i wielkość, spoczynek i ruch; następnie samo w

sobie piękno, dobro i sprawiedliwość oraz inne tym podobne [...]; w końcu, po

trzecie, muszą wiedzieć, jakie idee pozostają do siebie w stosunku, jak np.

wiedza albo wielkość, albo władza – pamiętając zarazem, że rzeczy z którymi

spotykamy się w doświadczeniu, mają te same nazwy dzięki uczestnictwu w

tych ideach (

   

[diá to metéchein ekéinon]); na przykład

sprawiedliwym nazywa się to, co uczestniczy w sprawiedliwości, pięknym zaś

to, co uczestniczy w pięknie” (DLaert III 12–13).

Przeciwieństwo

jako

jedno

kryteriów

porządkowania

hierarchizowania rzeczy wprowadzone do starożytnej filozofii stanie się

jednym z najbardziej trwałych kryteriów. Stosowane ono będzie zarówno na

płaszczyźnie poznawczej, jak i bytowej, zarówno językowej, jak i

przedmiotowej. Tego typu zasada hierarchizacji zostanie włączona w nurt

filozofii kartezjańskiej i postkartezjańskiej, na skutek czego wyróżniono świat

umysłów (res cogitans) i świat rzeczy (res extensa), świat przedmiotów i

podmiotów, świat rzeczy w sobie i rzeczy w czymś drugim, świat rzeczy

inteligibilnych i niepoznawalnych (irracjonalnych) itp.

Hierarchizowanie bytów wg kryterium przeciwieństw okazało się jednym

z najbardziej uniwersalnych i pragmatycznych kryteriów.

Hierarchia

substancji.

Arystoteles,

odkrywając

pluralizm

bytowania rzeczy, podstawy zróżnicowania i hierarchii poszukiwał w ich

wewnętrznej naturze. Pierwszym zróżnicowaniem narzucającym się w

poznaniu spontanicznym jest wyodrębnienie świata bytów ożywionych i

nieożywionych. „Wśród rzeczy powstających – napisał Arystoteles (Prot., frg.

11) – jedne powstają dzięki pewnego rodzaju myśli albo sztuce, np. dom lub

okręt (ich bowiem przyczyną jest pewna sztuka i proces myślowy) – inne

HIERARCHIA BYTÓW

PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

natomiast powstają nie dzięki sztuce, lecz z natury. Natura jest przyczyną

zwierząt i roślin, i wszystkie tego rodzaju twory powstają dzięki naturze”.

Podstawą tego zróżnicowania jest forma, która może być wewnętrzną

zasadą organizowania materii lub zewnętrzną. W pierwszym przypadku

wyróżniamy świat bytów ożywionych, w drugim – nieożywionych.

Odpowiednio do tego uporządkowania pojawia się naturalna h. b.: tych, które

powstały z natury i tych, które powstały ze sztuki. W obrębie zaś bytów

powstałych z natury spotykamy propocjonalnie uhierarchizowane substancje

roślinne i zwierzęce, zaś wśród tych ostatnich „najprzedniejszy ze wszystkich

istot żywych jest oczywiście człowiek” (tamże, frg. 16). Uprzywilejowaną

pozycję zawdzięcza człowiek swej rozumności, bowiem „w pełni obdarzony

rozumem staje się podobny do Boga” (tamże, frg. 28). Arystoteles wyróżnił

jeszcze jedną substancję – nieporuszoną, wieczną i niezmienną, z którą

związana jest bezpośrednio sfera tzw. czystych inteligencji. Owa nieporuszona

substancja jest najwyższym dobrem, i tym, „co porusza, samo nie będąc

poruszone: jest ono i wieczne, i substancją, i aktem, który jest tylko aktem”

(Met., 1072 a 23–26).

W traktacie

Kategorie

Arystoteles odpowiednio do sposobów bytowania

rzeczy wyróżnia odpowiednie dla nich sposoby orzekania. W ten sposób

pojawia się hierarchia orzeczników (kategorii): istotowych (substancjalnych) i

przypadłościowych (ilościowych i jakościowych oraz relacyjnych), które

ułożył w 10 grup, a które swe ugruntowanie mają w sposobie bytowania

substancji.

H i e r a r c h i a h i p o s t a z . U Plotyna pojawiła się nowa próba h. b.,

oparta na koncepcji emanacjonizmu, wskutek czego mamy do czynienia z

gradualizmem h. b. Zasadą porządkowania jest Jednia. „Jest bowiem coś jakby

środek – napisał Plotyn (Enneady, IV 3, 17) – a wokół niego okrąg

promieniujący blaskiem, który odeń pochodzi, a wokół nich inny, światłość ze

światłości”. Ponadto – „wszystkie byty są bytami dzięki jedności, tak te, które

są bytami w pierwszym znaczeniu, jak i te, które się zalicza w jakikolwiek

sposób do bytów. Bo czymże będą, jeżeli nie będą jednem? Przecież z chwilą,

kiedy zostaną pozbawione jedności, już nie są tym, czym się nazywają. I tak,

nie ma wojska, jeżeli nie będzie jednem, ani też nie ma chóru ani trzody, żeby

nie były jednem. A nie ma także domu ni okrętu bez jedności, bo dom i okręt są

HIERARCHIA BYTÓW

właśnie jednem, po którego stracie ani dom już domem nie będzie, ani okrętem

okręt” (tamże, VI 9, 1). Z jedności i dzięki jedności jest wszystko.

Najbardziej podstawową hierarchię tworzą byty świata zmysłowego i

inteligibilnego, cielesnego i niecielesnego. Wśród bytów świata inteligibilnego

wyróżnia Plotyn Jedno, które jest ponad bytem, Umysł (



[noús]), który jest

jednością bytu i myśli, oraz Duszę (



[psychè]) jako elementy procesu

emanacji.

Zaproponowana przez Plotyna h. b. stanie się wzorcową dla wszelkiego

rodzaju emanacyjnych interpretacji rzeczywistości, które pojawią się także w

filozofii nowożytnej i współczesnej.

Hierarchia

form

i s t o t o w y c h . Z pojawieniem się nowego

rozumienia arystotelesowskich form istotowych, z którym spotykamy się u

Awicenny (XI w.), zmienia się kryterium h. b. Jest nim kryterium bytowania

istot ogólnych. Istoty bowiem – jak myśl Awicenny wyjaśnia É. Gilson (Byt

istota,

Wwa 1963, 106) – „są albo w samych rzeczach, albo w intelekcie.

Można więc rozpatrywać istotę w trzech aspektach: najpierw w niej samej, to

jest w oderwaniu do stosunków, jakie mogą zachodzić między nią a umysłem

lub rzeczami, następnie jako istniejącą w poszczególnych bytach; w końcu jako

znajdująca się w intelekcie. Można powiedzieć, że istota pojęta w ten sposób w

samej sobie wraz z jej modyfikacjami w intelekcie i w poszczególnych

rzeczach stanowi punkt centralny nauki głoszonej przez Awicennę”.

Odpowiednio do tego typu rozumienia istoty, Awicenna wyróżnił trojaki stan

jej bytowania, nazywając te stany naturami. W ten sposób powstanie hierarchia

natur: natura pierwsza, która bytuje w konkretnych bytach (np. istota Jana);

natura druga, która bytuje w intelekcie poznającym tegoż Jana, a więc to, co

znaczone jest w definicji Jana (np. człowiek); natura trzecia, która bytuje sama

w sobie i w oderwaniu od rzeczy, jak i od intelektu, a będąca zbiorem cech

konstytutywnych (człowieczeństwo). Owa natura trzecia zostanie postawiona

w hierarchii natur najwyżej, stając się synonimem bytu jako przedmiotu

metafizyki.

Jan Duns Szkot (XIII w.) nawiązał do awicenniańskiej hierarchii natur,

wyróżniając z nich naturę trzecią. Wg Dunsa Szkota – objaśnia Gilson –

„Natura nie jest sama z siebie ani powszechna, ani szczegółowa, lecz jest

obojętna zarówno wobec tego, co powszechne, jak i tego, co jednostkowe. By

HIERARCHIA BYTÓW

Plik z chomika:

Likonks

Hierarchia bytów.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: