Konsekwencje przemocy seksualnej wobec dzieci.pdf

(315 KB) Pobierz

GNIESZKA

ZDEBSKA

Instytut Psychologii, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu

Konsekwencje przemocy seksualnej wobec dzieci

Problematyka konsekwencji przemocy seksualnej doświadczanej przez dzieci była wielokrotnie podejmo-

wana, zarówno jako temat badań empirycznych, jak i różnego typu publikacji. Jednocześnie jest to ob-

szar niezwykle szeroki i wciąż wymagający dalszej eksploracji oraz prób konceptualizacji uzyskiwanych

wyników badań. Niniejszy artykuł stanowi przegląd wybranych zagadnień poruszających tę tematykę.

Opisuje on możliwe konsekwencje, jakie mogą pojawiać się u dzieci, które doznały wykorzystania seksu-

alnego, a także poddaje analizie czynniki modyﬁkujące charakter tych konsekwencji. Szczególna uwaga

poświęcona została zagadnieniu Zespołu Stresu Pourazowego — kategorii diagnostycznej używanej do

opisu zaburzeń pojawiających się u dzieci po doświadczeniu wykorzystania seksualnego.

Wprowadzenie —

źródła

wiedzy o konsekwencjach

przemocy seksualnej wobec dzieci

Zagadnienie konsekwencji doświad-

czenia przez dzieci wykorzystania seksual-

nego jest niezwykle szerokie i obejmuje co

najmniej kilka istotnych obszarów analizy.

Należą do nich m.in. typ i częstotliwość poja-

wiania się określonych skutków przeżytego

wykorzystania, próby teoretycznego wyja-

śniania

ich powstawania, charakter wpływu

tych skutków na przebieg kontaktu z dziec-

kiem, np. podczas prowadzenia procedur

prawnych. Powstają kolejne pytania: czy do-

świadczenie

wykorzystania jest zawsze nie-

korzystne i zawsze niesie za sobą negatyw-

ne konsekwencje? Czy konsekwencje te są

podobne u wszystkich dzieci, które przeży-

ły

nadużycia seksualne? Jeśli nie, to od czego

zależy charakter tych konsekwencji?

W celu znalezienia odpowiedzi na po-

wyższe pytania prowadzone są badania na-

ukowe, a ich wyniki poddaje się konceptu-

alizacji, sięgając po już istniejące teorie lub

opracowując nowe ujęcia.

Analizując literaturę, dotyczącą omawia-

nego zagadnienia, wskazać można dwa typy

badań, na podstawie których opisywane są

potencjalne skutki doświadczenia przez

dzieci wykorzystania seksualnego: badania

retrospektywne prowadzone wśród osób do-

rosłych opisujących swoje przeżycia sprzed

wielu lat oraz badania prowadzone wśród

dzieci. Ta druga grupa badań zaczęła być

realizowana zdecydowanie później, przede

wszystkim po 1985 roku (Kendall–Tackett

i in., 1993). Główną metodą wykorzystywa-

ną w tych badaniach był wywiad z rodzicami

dziecka lub klinicystami, rzadziej z samymi

dziećmi. Badania te poszerzyły wiedzę na

temat skutków doświadczonej przemo-

cy seksualnej o nowe obszary, np. konse-

kwencje typowe dla dzieci, konsekwencje

krótkotrwałe, np. zachowania regresywne,

możliwość przyjęcia perspektywy rozwo-

jowej, możliwość analizy sposobów mani-

festacji urazu w poszczególnych stadiach

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

GNIESZKA

ZDEBSKA

• KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI

rozwojowych (Kendall–Tackett i in., 1993).

Wiedza ta z kolei zaowocowała możliwo-

ścią

projektowania efektywniejszych metod

interwencji i terapii skierowanych specy-

ﬁ

cznie do dzieci–oﬁar wykorzystania sek-

sualnego.

Wielkość i charakter wpływu wykorzystania seksualnego

życie

doświadczających go osób

O wielkości i charakterze znaczenia wy-

korzystania seksualnego w

życiu

oﬁar do-

wiedzieć można się zarówno z badań prowa-

dzonych wśród osób dorosłych, jak i obser-

wując i analizując zachowania dzieci mające

w doświadczeniu to przeżycie.

Odnosząc się do pierwszego

źródła

in-

formacji przytoczyć można wyniki badań,

w których dorosłe oﬁary wykorzystywania

w dzieciństwie proszono o subiektywną oce-

nę tego wpływu. W badaniach Baker i Dun-

can (Baker, Duncan, 1985, za: Glaser, Frosh,

1995, s. 33) 54% osób wpływ ten określi-

ło

jako negatywny. Odsetek ten wzrastał

do 67%, gdy zdarzenie zaistniało w rodzi-

nie, a jeśli jednocześnie sprawcą był ojciec

to wzrastał on do 75%. W badaniach tych

4% osób stwierdziło,

że

doświadczenie wy-

korzystywania poprawiło ich jakość

życia.

Żadna

z osób należących do tych 4% nie do-

świadczyła

przemocy wewnątrzrodzinnej.

Praktycznie we wszystkich badaniach

poświęconych zagadnieniu konsekwencji

wykorzystania seksualnego dzieci pojawia

się taka grupa osób, które — chociaż doznały

przemocy seksualnej — nie prezentują

żad-

nych mierzonych w badaniu objawów (Fin-

kelhor, 1990). Przykładowo Caffaro–Rouget,

Lang i van Santen (1989, za: Kendall–Tackett

i in., 1993) wskazali, iż u 49% badanych dzie-

ci, nie zaobserwowano podczas badania pe-

diatrycznego

żadnych

objawów. Mannarino

i Cohen (1986, za: Kendall–Tackett i in., 1993)

nie zaobserwowali

żadnych

z mierzonych

objawów u 31% wykorzystanych seksualnie

dzieci, w badaniu prowadzonym przez Con-

te i Schuerman (1987, za: Kendall–Tackett

i in., 1993) liczba ta wyniosła 21%.

Przy próbie wyjaśnienia odnotowane-

go w wymienionych badaniach braku kon-

sekwencji wykorzystania u niektórych dzie-

ci należy podnieść kilka kwestii. Po pierwsze,

sugeruje się, iż badacze mogli nie uwzględnić

wszystkich potencjalnych objawów lub też nie

użyli wystarczająco czułych narzędzi mogą-

cych je odnotować. Wiele spośród dzieci nale-

żących

do grupy „bez objawów” mogło mieć

zatem objawy, które nie były w danym bada-

niu wcale brane pod uwagę (Kendall–Tackett

i in., 1993).Po drugie, istnieje możliwość,

że

u wielu z tych dzieci objawy w czasie badania

mogły się jeszcze nie rozwinąć, a pojawią się

one dopiero w innych stadiach rozwojowych

lub po osłabieniu mechanizmu tłumienia ogra-

niczającego czasowo ich manifestację. Ostatnią

możliwością jest to,

że

faktycznie istnieje gru-

pa dzieci, u których doświadczenie wykorzy-

stania — z różnych względów — nie doprowa-

dziło do powstania objawów. Jako przyczyny

wskazuje się tu mniejszą surowość doświad-

czenia wykorzystania, posiadanie rozmaitych

zasobów — zarówno psychicznych, jak i ze-

wnętrznych, społecznych — pozwalających na

radzenie sobie z przeżytym zdarzeniem. Wy-

niki badań wskazują, iż dzieci u których nie

stwierdzono objawów wykorzystania częściej

były wykorzystywane przez krótki czas, bez

użycia siły, aktywność seksualna dorosłego

rzadziej miała charakter penetracji, a sprawcą

rzadziej była osoba pełniąca funkcję ojca. Po-

nadto dzieci takie częściej doznawały wsparcia

ze strony rodziców (Browne, Finkelhor, 1986).

Rzetelna analiza wyników tych badań

i próba zrozumienia ich znaczenia jest nie-

zwykle istotna nie tylko ze względów nauko-

wych czy klinicznych, ale także społecznych.

teoria

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

GNIESZKA

ZDEBSKA

• KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI

Obszary występowania konsekwencji wykorzystania seksualnego

życiu

dzieci

Zarówno badania naukowe, jak i doświad-

czenia wynikające z praktyki klinicznej, wska-

zują na wyraźny wpływ doznanego w dzieciń-

stwie wykorzystania seksualnego na występo-

wanie objawów manifestujących się w różnych

sferach funkcjonowania dzieci. Tabela 1 przed-

stawia możliwe pojawiające się u dzieci kon-

sekwencje wykorzystania, usystematyzowane

w czterech grupach, sporządzonych z uwzględ-

nieniem podziału na zaburzone sfery: sferę so-

matyczną, psychiczną, seksualną oraz społecz-

ną. Kategorie te nie są rozłączne. Seksualność

mogłaby teoretycznie zostać włączona w ob-

szar sfery psychicznej, ale ze względu na spe-

cyﬁkę i nasilenie występujących tu zaburzeń

potraktowana została oddzielnie.

Tabela. 1.

Możliwe konsekwencje wykorzystania seksualnego pojawiające się u dzieci

Konsekwencje wczesne

SFERA SOMATYCZNA

Specyﬁczne:

Urazy zewnętrznych narządów płciowych oraz okołoodbytnicze

Urazy pochwy, przerwanie błony dziewiczej

Infekcje moczowo–płciowe i choroby weneryczne

Ciąża

Niespecyﬁczne:

Urazy ciała

Bóle głowy, brzucha, nudności, wymioty

Trudności w oddawaniu moczu

Zaburzenia jedzenia

Zaburzenia snu

SFERA PSYCHICZNA

Lęki, fobie

Koszmary i lęki nocne

Depresja, przygnębienie

Hipomania, nadpobudliwość ruchowa

Drażliwość, złość

Wstyd i poczucie winy

Obniżenie poczucia własnej wartości, negatywna samoocena

SFERA SEKSUALNA

Prowokacyjne zachowania seksualne

Publiczna masturbacja

Nietypowe zachowania seksualne wobec rówieśników

Erotyczna twórczość dziecka

Nadmierne zainteresowanie seksualnością

SFERA SPOŁECZNA

Zachowania regresywne (np. moczenie nocne)

Izolowanie się

Problemy z nauką, wagary

Ucieczki z domu

Agresywność, konﬂiktowość, okrucieństwo

Samouszkodzenia

Źródło:

opracowano na podstawie Zielonej–Jenek (2003); Widery–Wysoczańskiej (2002) i Kendall–Tac-

kett, Williams, Finkelhor (1993).

teoria

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

GNIESZKA

ZDEBSKA

• KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI

Innym sposobem systematyzacji możli-

wych konsekwencji przemocy seksualnej jest

opisywanie ich w odniesieniu do wieku dziec-

ka. Kendall–Tackett i in. (1993) przeanalizo-

wali wyniki wielu badań dotyczących konse-

kwencji wykorzystania seksualnego, dzieląc

objęte nimi dzieci według wieku w momencie

przeprowadzania badania. Okazało się, iż jest

możliwe wykazanie wzorców rozwojowych

zgodnie z którymi pewne objawy są częstsze

w określonych grupach wiekowych niż w in-

nych. Objawami, które występowały najczę-

ściej

wśród dzieci przedszkolnych (od 0 do ok.

6. roku

życia)

były: niepokój, koszmary noc-

ne, PTSD, internalizacja, eksternalizacja i nie-

odpowiednie zachowania seksualne. U dzieci

szkolnych (od ok. 7. do 12. roku

życia)

najczę-

ściej

stwierdzano w badaniach: lęk, nerwicę

i ogólną chorobę psychiczną, agresję, kosz-

mary, problemy szkolne, hiperaktywność

i zachowanie regresywne. U nastolatków

(od ok. 13. do 18. roku

życia)

najczęstsze były

z kolei: depresja, wycofanie, tendencje samo-

bójcze, samouszkodzenia, skargi somatyczne,

akty przestępcze, ucieczki z domu i naduży-

wanie substancji psychoaktywnych.

Częstość pojawiania się określonych konsekwencji

wykorzystania seksualnego dziecka

teoria

Analiza badań dotyczących możliwych

konsekwencji wykorzystania seksualnego

dzieci przeprowadzona przez Kendall–Tackett

i in.(1993) wskazuje, iż częstość pojawiania się

określonych objawów zależy od etapu rozwo-

jowego w którym w czasie badania znajduje

się dziecko. Jednocześnie możliwe jest wyod-

rębnienie kilku objawów, których występo-

wanie jest szczególnie częste niezależnie od

grupy wiekowej. Do symptomów takich zali-

cza się depresję (por. Sheldrick, 1991, za: Gla-

ser, Frosh, 1995; Finkelhor, Browne, 1986; Fin-

kelhor, 1990), PTSD (Bentovim i in., 1990, za:

Zielona–Jenek, 2003; Finkelhor, Browne, 1986;

Finkelhor, 1990), zaburzenia lękowe, zaburze-

nia związane z nasileniem złości i agresji oraz

zaburzone zachowania seksualne (Finkelhor,

Browne, 1986; Finkelhor, 1990).

Na depresję, jako najczęstszą konsekwen-

cję wykorzystania seksualnego w dzieciń-

stwie, wskazuje Sheldrick (1991, za: Glaser,

Frosh, 1995). Badacz ten opierał się na wy-

nikach analizy przeprowadzonej wśród stu-

dentów. Wyniki te nie zostały natomiast po-

twierdzone w populacji klinicznej. Inne ba-

dania w tym zakresie prowadził Bifulco (za:

Glaser, Frosh, 1995), który wśród 27 kobiet

wykorzystanych seksualnie przed 17. rokiem

życia,

u 64% zidentyﬁkował cechy pozwala-

jące określić je jako osoby, u których depre-

sja utrzymywała się na poziomie klinicznym.

Depresję stwierdzano zatem wśród dorosłych

oﬁar wykorzystania seksualnego w dzieciń-

stwie, ale warto zauważyć, iż w badaniach

porównawczych prowadzonych przez Ken-

dall–Tackett i in. (1993) okazała się ona być

również szczególnie nasilonym symptomem

w różnych grupach wiekowych dzieci.

Wyniki badań dotyczących częstotliwości

pojawiania się u dzieci–oﬁar przemocy sek-

sualnej, zespołu stresu pourazowego (PTSD)

nie są jednoznaczne. Wahają się one od 36,3%

do 90% (Friedrich, 2002, McLeer i in. 1992,

za: Badura–Madej; Dobrzyńska–Mesterha-

zy, 2004). Ponadto wyniki prowadzonych

w tym zakresie badań wskazują, iż około 50%

dzieci wykorzystanych seksualnie przejawia

jedynie częściowe, a nie pełne kryteria PTSD.

Bardzo częste możliwe jest zatem stwierdze-

nie niepełnoobjawowego Zespołu Stresu Po-

urazowego (McLeer i in., 1992, za: Badura–

Madej, Dobrzyńska–Mesterhazy, 2004).

Dzieci, które doświadczyły wykorzysta-

nia seksualnego nierzadko prezentują zabu-

rzone zachowania seksualne. Zachowania te

charakteryzują się przede wszystkim — za-

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

GNIESZKA

ZDEBSKA

• KONSEKWENCJE PRZEMOCY SEKSUALNEJ WOBEC DZIECI

równo pod względem formy, jak i częstości

— nieadekwatnością do wieku i poziomu

rozwoju dziecka. Do zachowań takich nale-

żeć

może m.in. nasilona masturbacja, a tak-

że

erotyzacja relacji z otoczeniem (Finkelhor,

Browne, 1985, za: Badura–Madej, Dobrzyń-

ska– Mesterhazy, 2004).

Innym często powtarzającym się obja-

wem u dzieci oﬁar przemocy seksualnej jest

zwiększony poziom zachowań agresyw-

nych (Finkelhor, Browne, 1986; Finkelhor,

1990). Tendencja ta nierzadko utrzymuje się

również w dorosłości. Jak pokazują badania

(Sheldrick, 1991, za: Glaser, Frosh, 1995), oﬁa-

ry przemocy seksualnej są bardziej skłonne

w późniejszym

życiu

do seksualnego wyko-

rzystywania innych.

Wśród dzieci–oﬁar wykorzystania seksu-

alnego bardzo często diagnozowane są rów-

nież różne formy i przejawy zaburzeń lęko-

wych, m.in.: niepokój (por. Kendall–Tackett

i in., 1993), fobie i zmienność nastroju (Bur-

gess, Holmstrom, 1974; Burton, 1968, za: Wo-

darski, Johnson, 1988), koszmary nocne (Ber-

liner, Stevens, 1982; Burgess, Holmstrom,

1974, za: Wodarski, Johnson, 1988).

Uwarunkowania powstawania określonych konsekwencji

wykorzystania seksualnego dziecka

teoria

Depresja, lęk, agresja, zespół stresu po-

urazowego oraz zaburzone zachowania sek-

sualne należą do jednych z częściej wystę-

pujących konsekwencji wykorzystania sek-

sualnego dziecka. Objawy te nie są jednakże

ani konieczne, ani wystarczające do jedno-

znacznej oceny, czy dane dziecko doświad-

czyło przemocy seksualnej. Nawet biorąc

pod uwagę częstotliwość występowania wy-

mienionych stanów u dzieci, które przeżyły

molestowanie, to ani te sygnały, ani inne nie

są symptomami specyﬁcznymi dla doświad-

czeń przemocy seksualnej i nie można mó-

wić o „syndromie dziecka wykorzystanego

seksualnie”, a więc zespole objawów, których

pojawienie się pozwalałoby jednoznacznie

stwierdzić, iż jednostka doświadczyła mo-

lestowania lub też odrzucić taką możliwość

jeśli one nie wystąpią (por. Kendall–Tackett

i in., 1993). Jedynymi objawami, które po-

zwalają ze 100% pewnością stwierdzić,

że

dane dziecko doświadczyło wykorzystania

są: ciąża oraz choroby weneryczne. Wszyst-

kie inne objawy powinny zostawać podda-

wane rzetelnej analizie, uwzględniającej ich

wzajemną konﬁgurację, a także specyﬁczną,

indywidualną sytuację każdego dziecka.

Rozległość oraz specyﬁka możliwych kon-

sekwencji wykorzystania seksualnego dziec-

ka nie jest zatem niezmienna. Wyniki prowa-

dzonych w zakresie tej problematyki badań

pozwalają stwierdzić, iż zależy ona od czynni-

ków, które pogrupować można w cztery głów-

ne obszary: czynniki dotyczące oﬁary, czynni-

ki dotyczące sprawcy, czynniki dotyczące sa-

mego doświadczenia oraz czynniki dotyczące

jego kontekstu. W niniejszym opracowaniu

dokładniejszej prezentacji poddane zostały je-

dynie wybrane aspekty każdej z grupy czyn-

ników. Problematykę zmiennych modyﬁkują-

cych charakter konsekwencji wykorzystania

seksualnego doświadczonego przez dziecko

podejmuje także Maria Beisert (2004) w książ-

Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców.

Czynniki dotyczące oﬁary

W zakresie czynników związanych

z dzieckiem–oﬁarą przemocy seksualnej za

istotną zmienną uznaje się jego wiek. W więk-

szości badań brano pod uwagę

wiek dziec-

Dziecko krzywdzone • nr 4 (29) 2009

Plik z chomika:

Klaryssas

Konsekwencje przemocy seksualnej wobec dzieci.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: