Apoftegmaty ojców pustyni.pdf

(403 KB) Pobierz
–
L
Apoftegmaty Ojców
Pustyni
stanowią
najoryginalniejszy wytwór literatury
monastycznej starożytności chrześcijańskiej. Nim jednak się nimi zajmiemy, należy
omówić krótko,
per capita
przynajmniej, literaturę monastyczną, bujnie rozwijającą się
w IV i V wieku. Zajmiemy się tu literaturą dotyczącą przede wszystkim środowiska
egipskiego w językach greckim i łacińskim w wiekach IV i V, a więc współczesną
bohaterskiej epoce monastycyzmu, w której zrodziły się apoftegmaty. Osobno
należałoby omówić ówczesną literaturę koptyjską, nie czujemy się tu jednak
kompetentni.
Monastycyzm egipski powstał na przełomie wieku III i IV. Jak dotąd nie udało się
podać powodów, któreby adekwatnie wyjaśniały powstanie tego tak dynamicznego i
rozległego ruchu. Jest rzeczą ciekawą, że starożytni historycy Kościoła nie poświęcają
mu wiele miejsca: nie wspomina o nim Euzebiusz z Cezarei (+337); Rufin z Akwilei
(+411), tłumacz jego
Historii
na łacinę zaledwie o nim wspomina; stosunkowo niewiele
miejsca poświęcają mu historycy Kościoła V wieku: Sokrates i Sozomen. A przecież, gdy
oni pisali swoje dzieła, nie tylko rozwinął się ruch monastyczny, ale także powstały już
wielkie dzieła literatury z nim związane, jak
Życie św. Antoniego
czy pisma Ewagriusza
Pontyjskiego.
1
U podstaw literatury monastycznej leży
Życie św. Antoniego
, pióra św. Atanazego
(+373), napisane wkrótce po śmierci wielkiego pustelnika, około 356 roku. Dzieło to jest
tym bardziej cenne, że św. Atanazy spotkał się osobiście ze św. Antonim, pisał więc na
podstawie autopsji. Stąd też wielka wartość historyczna
Życia,
choć nie jest to dzieło
historyczne, ale ascetyczne, gdyż Atanazy przedstawia św. Antoniego jako wzór dla
mnichów, jako model życia ascetycznego, a dwie mowy Antoniego stanowią wykład
1
PG 26,837-976; G.J.M.Bartelink, SCh 400,1994. Clavis 2101.
ascezy zakonnej. Dzieło o św. Antonim było prawdziwym bestsellerem świata
wczesnochrześcijańskiego: doczekało się przekładów na wszystkie niemal języki świata
starożytnego; w samym IV wieku przełożono je dwukrotnie na język łaciński. Obok
Życia
św. Antoniego
św. Atanazy napisał szereg traktatów
O dziewictwie
, które, poprzez
parafrazy św. Ambrożego (+397), wywarły wielki wpływ na tworzenie się teologii
dziewictwa i żeńskiej ascezy zakonnej na Zachodzie.
Podobnie nie są dziełami historycznymi
Żywoty mnichów,
a więc św. Malchusa,
3
Hilariona i Pawła św. Hieronima (+419) , napisane pod koniec IV wieku. Nas interesuje
2
tu przede wszystkim
Żywot św. Pawła,
gdyż dotyczy on Egiptu. Pismo św. Hieronima jest
wyraźnie „konkurencyjne” dla dzieła św. Antoniego starając się wykazać, że to św.
Paweł, a nie św. Antoni, był pierwszym wielkim mnichem. Nie będziemy tu wchodzili w
dyskutowaną sprawę historyczności czy niehistoryczności św. Pawła Pustelnika.
Pozostaje faktem, że dziełko św. Hieronima cieszyło się wielką popularnością i było
przekładane na języki orientalne.
Dla poznania ruchu cenobickiego ważne są pisma pachomiańskie, w pierwszym
rzędzie te, które zachowały się w zbiorze tzw.
Pachomiana Latina,
to znaczy przełożone
przez św. Hieronima na język łaciński. Reguły św. Pachomiusza
4
pozwalają nam poznać
organizację
wewnętrzną klasztoru, chociaż są to utwory niespójne, chaotyczne,
wyraźnie spisywane w miarę rodzących się potrzeb. Stanowią one mimo wszystko
niesłychanie ważny dokument jako pierwsze reguły zakonne w chrześcijaństwie.
Reguły
pokazują nam jednak tylko życie organizacyjne wspólnot pachomiańskich. Z punktu
widzenia ascetycznego poznajemy je z
Księgi
Horsiesiego
5
, następcy św. Pachomiusza.
Niewiele wnoszą nam
Listy
św. Pachomiusza, natomiast pewne elementy biograficzne
założyciela życia wspólnego poznajemy z jego licznych życiorysów pisanych w różnych
językach świata starożytnego, które jednak zawierają elementy w dużej części
Wydania: Clavis 2145-2154. Por. M.Aubineau,
Les écrits de S.Athanase sur la virginité,
RAM 31(1955) 140-173. Pisma św. Ambro-
żego, por. ClavisLat 145,147-149.
3
4
2
PL 23. ClavisLat 617-619. Przekład polski, W.Szołdrski, PSP 10, 1973,232-68. Por. bibliografia przy życiorysie Pawła, PSP 10, s.22.
A.Boon, Louvain 1932, 3-34; H.Bacht,
Das Vermächtnis des Ursprungs,
2, Würzburg 1983; przekład polski: A.Bober, M.Starowieys-
ki, PSP 26,1980, 38-65.
5
Pachomiana Latina,
dz.cyt. 109-147; H.Bacht, dz. cyt. 1, 1972. Przekład polski ks. W.Miliszkiewicza gotowy do druku.
legendarne
6
. Poprzez przekład łaciński pisma św. Pachomiusza wywarły pewien wpływ
na monastycyzm zachodni.
Życie mnichów egipskich pokazują nam
Historia do Lauzosa
pióra Palladiosa (+425) ,
późniejszego biskupa Hellenopolis i przyjaciela Jana Chryzostoma i
Historia mnichów w
Egipcie
8
, dzieło anonima. Obydwa te utwory są wspomnieniami ludzi, którzy odbyli
podróż po Egipcie, w czasie której zebrali liczne opowiadania zasłyszane, z niektórymi
zaś mnichami spotykali się osobiście.
Historia mnichów w Egipcie
została przełożona na
język łaciński przez wspomnianego już Rufina (+411). Obydwa utwory zawierające
sporo elementów legendarnych, zawierają również interesujące szczegóły dotyczące
życia mnichów.
Wiek IV przyniósł nam pierwszą próbę opisania w języku teologicznym fenomenu
życia duchowego mnichów egipskich. Uczynili to Ewagriusz Pontyjski (z Pontu) oraz Jan
Kasjan, obydwaj ludzie, którzy na pustynię egipską przybyli z zewnątrz.
Ewagriusz
9
porzucił błyskotliwą karierę w Konstantynopolu i w 382 roku udał się do
Egiptu, by tam żyć życiem pustelnika. Jego traktaty
Gnostikos, Praktikos
czy
Kefalaja
gnostika
i inne, są ujęte w sentencje i zawierają bardzo ciekawe uwagi na temat teologii i
psychologii życia duchowego. Dzieła Ewagriusza zostały potępione w na skutek sporów
orygenesowskich na Soborze Konstantynopolitańskim II (553). Ewagriusz wywarł
wielki wpływ na takich pisarzy jak Palladiusz, Jan Kasjan, Ps. Dionizy Areopagita czy, w
VII w., Maksym Wyznawca.
10
Jan Kasjan pochodził z Dobrudży. Po pobycie w Jerozolimie udał się do Egiptu, gdzie
7
przebywał kilka lat. Słuchał nauk wielkich Ojców Pustyni (musiał posługiwać się
tłumaczem, ponieważ nie znał języka koptyjskiego), które następnie spisał w Marsylii,
dokąd udał się z Egiptu. Jest to jego wielkie dzieło,
Collationes Patrum.
Podajemy tutuł
łaciński, ponieważ słowo łacińskie
collatio
niedokładnie odpowiada polskiemu
„rozmowa”.
Collationes
to były przyjacielskie spotkania mnichów połączone z
Życiorysy greckie wydał F.Halkin, S.
Pachomii Vitae Graecae,
Bruxelles 1932; koptyjskie - T.Lefort,
Les vies coptes de S.Pachome,
Louvain 1943. Dzieła Pachomiusza i jego uczniów po koptyjsku wyd. T.Lefort, CSCO 159-160, Kopt. 23-24,1956. Całość dzieł
dotyczących wspólnoty pachomiańskiej w przekładzie angielskim wydał A. Veilleaux,
Pachomian Koinonia,
1-3, Kalamazoo 1980-
1981. Podręczne wydanie przekładów pism pachomiańskich:
Pacomio e i suoi discepoli,
a cura di L.Cremaschi, Magnano 1988.
7
8
9
6
PG 34, 995-1260; G. J. M. Bartelink, Milano 1974. Clavis 6036.
A. J. Festugičre,
Historia monachorum in Aegypto,
Bruxelles 1971. Clavis 5620.
Skomplikowany problem dzieł Ewagriusza, por. Clavis 2430-2482. Por. także A. G.Guillaumont, DSAM 4,1960,1731-1744.
Collationes Patrum
- PL 49,477-1328; CSEL 13,1986; SCh 42, 54, 64, 1955-1959; Przekład polski L. Wrzoł, POK 6-7,1928-1929.
De
institutis coenobiorum
- PL 49,53-476; CSEL 17,1888; SCh 109, 1965; przekład polski w przygotowaniu. ClavisLat 512.
10
rozmowami o sprawach duchowych. Trudno jest powiedzieć, w jaki sposób spisane
przez Kasjana po łacinie nauki Ojców odpowiadały rzeczywistości, wydaje się jednak, że
qoad substantiam
przekazywały naukę mnichów pustyni. Drugie jego dzieło
De institutis
coenobiorum
stanowi dopełnienie
Collationes.
Obydwa dzieła przyczyniły się do
propagandy nauki mnichów egipskich i cieszyły się na Zachodzie wielką popularnością,
tym bardziej, że św. Benedykt polecił je jako lekturę duchową w swojej
Regule.
Wśród teoretyków życia wewnętrznego należy wymienić Izydora z Peluzjum ,
wykształconego kapłana i mnicha, w którego
Listach
znajdujemy ważne elementy życia
duchowego.
Obszerną literaturą koptyjską dotyczącą życia zakonnego nie będziemy się tu
zajmowali, choć liczne pisma ascetyczne, życiorysy świętych mnichów powinny tu
zostać przebadane, szczególnie zaś pisma wielkiego mnicha koptyjskiego, Szenutego z
Atripa (+ ok. 466) ze sławnego
Białego Klasztoru.
Omówiliśmy tu tylko literaturę dotyczącą Egiptu. W kręgu wschodnim powstało
jednak szereg ważnych dzieł: pisma monastyczne św. Bazylego, do dziś stanowiące
podstawę życia zakonnego na Wschodzie chrześcijańskim,
Historię mnichów
Teodoreta z
Cyru pokazującą nam monastycyzm kręgu syryjsko-mezopotamskiego, pisma ascetyczne
takich autorów jak Nila z Ancyry, Diadocha z Fotike, Marka Mnicha oraz tajemniczego
Makarego i innych.
Jak więc widzimy literaturę dotyczącą monastycyzmu można podzielić na dwie
wielkie grupy:
– utwory historyczno-anegdotyczne, opowiadające o samych mnichach w celu
podania przykładów i zbudowania; do tej kategorii trzeba zaliczyć życiorysy świętych
jak te spisane przez Cyryla ze Scytopolis (VI w.) a dotyczące mnichów palestyńskich,
Historię do Lauzosa
i
Historię mnichów w Egipcie;
ten rodzaj literacki będzie rozwijał się
w wiekach następnych, najbardziej znanym utworem jest
Łąka duchowa
Jana Moschosa
z VII w. zawierająca barwne opowiadania o mnichach jemu współczesnych;
11
PG 78,177-1643. Clavis 5557. Przekład polski wyboru listów: L. Małunowicz, w:
Antologia listu starochrześcijańskiego,
Lublin
1978, 255-287.
11
– utwory ascetyczne, próbujące usystematyzować naukę ascetyczną wielkich
mnichów. Najsławniejszym, z utworów późniejszych, będzie tu
Drabina do raju
Jana
zwanego Klimakiem z VII/VIII w.
Do tych utworów należy zaliczyć jeszcze trzecią grupę, rozwijającą się szczególnie na
Zachodzie, to jest
Reguły zakonne.
Na Wschodzie przepisy dla mnichów, podobne do
traktatów św. Bazylego, napisał św. Teodor Studyta w IX w.
Nasze apoftegmaty Ojców Pustyni nie mieszczą się w żadnej z tych trzech kategorii,
zawierając elementy obydwu, a w dodatku służąc jako
sui generis
reguła dla mnichów.
Nim przejdziemy do ich omówienia, należy powiedzieć nieco o samym gatunku
literackim apoftegmatów.
Pojęcie apoftegmatu w literaturze niechrześcijańskiej
12
Słowo
apophthégma
–
apoftegmat,
sentencja, wypowiedź, pochodzi od greckiego
czasownika
apophthéngomai
– „wypowiadać, wygłaszać”
13
i występuje po raz pierwszy
w „Hellenikach” Ksenofonta
14
. Można by podać takie określenie apoftegmatu: jest to
zgrabna, dowcipna, cięta wypowiedź, z jakimś przynajmniej ogólnym określeniem
okoliczności jej wygłoszenia (kto, kiedy, dlaczego)
15
. Tak występuje w najbardziej
znanych zbiorach apoftegmatów starożytnych:
Apophthegmata rerum et imperatorum
i
Apophtegmata Lakonika
Ps. Plutarcha
16
. Klasyczna forma apoftegmatu to: „zapytał...
odpowiedział”. Odpowiada ono mniej więcej łacińskiemu terminowi
dictum
– „cięta
odpowiedź, anegdota”
17
; Cicero, cytowany przez Makrobiusza podaje określenie:
quae
facete et breviter at acute locuti (sumus)
18
. Zbliżonym terminem jest
apomneúma
–
„zdanie godne pamięci oparte na wspomnieniu”; terminu tego używali w stosunku do
O apoftegmatach w starożytności: E. Köpkens,
Über die Gattung der Apomnemoneumata in der griechischen Literatur,
w:
Program,
Brandenburg 1857; W. Gemoll,
Apophthegmata. Literarische Studium,
Wien-Leipzig 1924 – omawia wyłącznie literaturę pogańską
starożytną oraz późniejszą; T. Klausner, P. de Labriolle, RAC, 1, 1950, 545-549; J. Bielohlawek,
Hypotheke und Gnome, Phgilologus,
Supplement 32,
3, 1940; K. Horna, K. v. Fritz,
Gnome,
RKA Supl, 6, 74-90; E. Schwartz,
Apomnemoneumata,
RKA 2, 170 n.
13
14
15
16
12
Słownik grecko-polski, red. Z. Abramowiczówna, 1, Warszawa 1958, 308.
2,3,56.
O. Gigon, K. Rupprecht,
Apophthegma,
w: dtv
Lexikon der Antike; Philosophie, Literatur, Wissenschaft,
Bd 1, München 1965, 151.
Z. Abramowiczówna, Wstęp do:
Plutarch, Moralia,
Wrocław 1954, s. XXX; T. Sinko,
Historia literatury greckiej,
III/1, Kraków 1951,
235 n.
17
18
Cicero,
De officiis
1,29,104.
Saturnalia II,1,24.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin