Rymar Edward - Brandenburscy Wittelsbachowie na dzisiejszych ziemiach polskich, zwłaszcza w Nowej Marchii i na Pomorzu w latach 1323-1373 (Itinerarium). Wyd. II poprawione i uzupełnione.pdf

(1404 KB) Pobierz
Edward Rymar
Brandenburscy Wittelsbachowie na
dzisiejszych ziemiach polskich,
zwłaszcza w Nowej Marchii i na
Pomorzu w latach 1323–1373
(Itinerarium) : wyd. II poprawione i
uzupełnione
Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 16, 9-46
2009
NADWARCIAŃSKI ROCZNIK
HISTORYCZNO-ARCHIWALNY
NR 16/2009
Edward Rymar
Pyrzyce
Brandenburscy Wittelsbachowie na dzisiejszych ziemiach
polskich, zwłaszcza w Nowej Marchii i na Pomorzu w latach
1323–1373 (Itinerarium). Wyd. II poprawione i uzupełnione.
Zestawianie chronologii i tras podroży władców pozwala m. in. poznawać sieć
dróg, szybkość podróżowania, porządkować datacje czynności prawnych, a nawet
spędzania przez nich czasu wolnego. Itinerarium margrabiów brandenburskich
z XIII-XIV w. może być interesujące dla historyka polskiego również z innych
przyczyn. Ograniczone, jak w prezentowanym niżej materiale, do obszarów w gra-
nicach dzisiejszej Polski, rzuca snop światła na kwestię roli Nowej Marchii (do
XV w. zwanej
terra transoderana),
przybudówki powstałej na wschód od Odry i
północ od dolnej Warty-Noteci w trakcie podboju pogranicza wielkopolsko-po-
morskiego przez Askańczyków w drugiej połowie XIII w., z jednej strony, na miej-
sce Polski, Pomorza czy państwa krzyżackiego w Prusach w polityce zagranicznej
margrabiów – z drugiej.
Itinerarium niniejsze objęło okres panowania w Brandenburgii bawarskiego
domu Wittelsbachów i jest kontynuacją itinerarium Askańczyków drukowanego
w innym miejscu
1
Opracowane zostało głównie na podstawie źródeł dyploma-
tycznych uzupełnionych o nader skromne dane z pomników historiograficznych
(narracyjnych). Materiał źródłowy jest bardzo rozproszony, jeszcze niepełny, ocze-
kujący na dalsze studia dyplomatyczne, w tym zwłaszcza w zakresie datowania
dokumentów. Przedmiotem itinerarium są wszystkie dające się uchwycić podróże
margrabiów na wschód od linii wyznaczonej przez obecne granice Polski. Będą
to zwykle pobyty w Nowej Marchii, ale też na ziemi lubuskiej i na Pomorzu, w
państwie krzyżackim i w Polsce. By ustalić orientacyjny czas pobytu, starano się
zawsze gdy to możliwe, wskazać na ślady świadczące o momencie przekroczenia
Odry i o powrocie na zachód od tej rzeki.
Itinerarium było po raz pierwszy drukowane w 1993 w ostatnim numerze
czasopisma trudno wówczas i tym bardziej obecnie dostępnego
2
. Ponieważ w
międzyczasie doszło sporo uzupełnień i sprostowań, uzasadnia to ponowny druk
w piśmie łatwo dostępnym dla historyków Nowej Marchii.
Celem uniknięcia zbyt wielu przypisów podstawową dokumentację źródłową
umieszczono w tekście głównym, z zastosowaniem skrótów bibliograficznych, jak niżej:
1
2
E. R y m a r,
Władcy Brandenburgii na dzisiejszych ziemiach polskich w latach 1200–1319,
Rocznik
Słupski 1988-89, Słupsk 1991, s. 27-52.
Studia i Materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza (37), t. XIX, z. 1, Poznań 1993, s. , s. 5-41.
10
Edward Rymar
a – actum
A, B, C, D, ChR, N, SB, tom, strona –
Codex diplomaticus Brandenburgensis,
hrsg.
A. F. R i e d e l, Berlin 1838–1869, seria A: Bd I-XXV, seria B: Bd I-VI, seria C: Bd
I-III, seria D, SB: Supplementband, ChR.: Chronologischer Register, N: Namenve-
rzeichniss Bd I-III.
Br., strona lub numer – H. B i e r,
Märkische Siegel, 1 Abt.:Die Siegel der Markgrafen
und Kurfürsten von Brandenburg, 2 Th. Die Siegel der Markgrafen von Brandenburg
aus dem Hause Wittelsbach 1323-1373,
Berlin 1933
C, ChR, D – zob. pod A.
d – datum
E – część, strona – R. E c k e r t,
Geschichte von Landsberg an der Warthe, Stadt und
Kreis,
Landsberg 1890, Th. I-II.
FBPG – Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte, Bd I:
1889- Bd 55: 1943.
G, strona – C. G a h l b e c k, Zisterzienser und Zisterzienserinnen in der Neumark,
Berlin 2002
K, tom. strona – K. E. K l ö d e n,
Diplomatische Geschichte des für falsch erklärten
Markgrafen Waldemar von Brandenburg vom Jahr 1345–1356,
Th. I-II, Berlin 1845
MPH, tom, strona –
Monumenta Poloniae Historica.
Tom 1-6, Warszawa 1960-
1961
MUB, tom. numer –
Mecklenburgisches Urkundenbuch,
Bd I-XXV, Schwerin 1863–
1936
N – zob. pod A.
PUB, tom, numer –
Pommersches Urkundenbuch,
Bd I-VII, Stettin 1868–1936
R, tom., strona –
Regesta Historiae Neomarchicae. Die Urkunden zur Geschichte der
Neumark...
hrsg. v. K. K l e t k e, Abt.1-2, Berlin 1867–1868 (Märkische Forschun-
gen, Bd X-XI)
S, strona – J. S c h u l t z e ,
Die Mark Brandenburg,
Bd II, Berlin 1961
SB – zob. pod A.
SD, numer – E. S y s k a,
Dokumenty Gorzowa Wielkopolskiego (Landsbergu) z lat
1257–1373,
Gorzów Wielkopolski–Poznań 2006
SRP, tom, strona-
Scriptores rerum Prussicarum,
hrsg. v. T. H i r s c h, M. T ö p p e
n, E. S t r e h l k e, Bd I-V, Leipzig 1861–1874
T, strona – F. W. T a u b e,
Ludwig der Aeltere als Markgraf von Brandenburg 1323–
1351,
Berlin 1900
UBO, tom, numer – O. G r o t e f e n d,
Geschichte des Geschlechtes von der Osten.
Urkundenbuch,
Bd I-II, Stettin 1914, 1923
UBW, tom, numer lub strona –
Urkundenbuch zur Geschichte des schlossgesessenen
Geschlecht der Grafen und Herren von Wedel,
hrsg. v. H. F. P. v. W e d e l, Bd I-IV,
Leipzig 1885–1891.
Brandenburscy Wittelsbachowie na dzisiejszych ziemiach polskich, ...
11
1. LUDWIK I STARSZY 1323–1351
Król niemiecki Ludwik IV z domu Wittelsbachów, którego pozycję w Rzeszy
po wyborze w 1314 r. umocniło dopiero zwycięstwo bitewne w 1322 pod Mühl-
dorfem nad konkurentem, Fryderykiem austriackim, w marcu/kwietniu 1323
podczas zjazdu Rzeszy w Norymberdze powziął decyzję w sprawie losów Marchii
Brandenburskiej, nadając ją jako wakujące od 1320 r. lenno Rzeszy swemu synowi
Ludwikowi
3
, urodzonemu w 1315 r., a więc liczącemu około 8 lat. Stosowny akt
kancelaryjny wystawiono w Norymberdze dopiero 24 VI 1324 r (PUB V, nr 3775).
Wittelsbachowie już w 1323 r. przystąpili do przejmowania Marchii ogarniętej
chaosem po śmierci margrabiego Waldemara w 1319 r. Trzeba było wypierać stąd
licznych konkurentów, zwykle sąsiadów, którzy na podstawie rożnych tytułów
prawnych od kilku lat rozszarpywali ją na strzępy. Na wschód od Odry, w ziemi
torzymskiej usadowili się około 1322 książęta głogowscy. W Nowej Marchii od
1319 rządził Warcisław IV, książę pomorski na Wołogoszczy, najpierw do lata 1320
w charakterze kuratora ostatniego Askańczyka Henryka II, potem, po jego zgonie,
dopuścił do wspólrządów stryja Ottona I ze Szczecina, pragnąc odzyskać dla Po-
morza ten teren utracony w XIII w. We wschodnich rejonach Nowej Marchii od
1320 r. Warcisław i Otton natrafili na rywala w postaci króla odrodzonej Polski
Władysława Łokietka, który sięgnął po Santok, Drezdenko, obszar między Drawą i
Gwdą (ziemia wałecka)
4
. W obliczu wspólnego zagrożenia przez decyzje Ludwika
bawarskiego z 1323 r. strona pomorska i polska od rywalizacji przeszły do współ-
pracy umocnionej układem sojuszniczym z 1325 r. przewidującym podział Nowej
Marchii wzdłuż Drawy.
A. Okres małoletniości i rządów opiekuńczych (maj 1323-maj 1333)
Do czasu uzyskania pełnoletności margrabia Ludwik pozostawał pod opieką ku-
ratorów. W całym tym okresie kuratorem głównym, wyznaczonym przez króla
28 VIII 1323 r. był Bertold VII hrabia Hennebergu, wcześniej z ramienia króla
Henryka VII namiestnik w Czechach (1310–13), zmarły w 1340 r. Jego pobyt w
Marchii udokumentowany jest w okresach: grudzień 1323–styczeń 1325 (z prze-
rwą: maj-sierpień 1324), czerwiec– październik 1327 oraz maj 1328 r. Opuszczając
Marchię w styczniu 1325 r., wyznaczył zastępców w osobach Güntera i Ulryka
hrabiów Lindau-Ruppin, lenników Marchii, spokrewnionych jak sam z Wittels-
bachami. Funkcję swą pełnili do 1327 r., ale jako reprezentanci brandenburskiej
opozycji wobec Wettynów, nowych kuratorów z Miśni, i pieczętowali dokumenty
margrabica do 1333 r. Po zawarciu umowy sukcesyjnej Wittelsbachów z Wettyna-
mi w pierwszej połowie 1327 r., kuratorem Ludwika został też Fryderyk II Poważ-
ny, margrabia Miśni od 1323 r., sam jednak do 1339 r. pozostający pod kuratelą
Henryka XII Reuss von Plauen. Fryderyk odebrał hołd od stanów Marchii 15 VII
3
4
Ludwik używa po raz pierwszy tytułu margrabiego 4 V 1323 r., CDB B I, s. 1.
Więcej w tej sprawie: E. R y m a r,
Przynależność polityczna wielkopolskich ziem zanoteckich mię-
dzy dolną Drawą i dolną Gwdą oraz Wielenia, Czarnkowa i Ujścia w latach 1296–1368,
Roczniki
Historyczne L, 1984, s. 41 n.
12
Edward Rymar
1327 r. W latach 1324–1333 funkcje opiekuńcze pełnił też, z upoważnienia ku-
ratora miśnieńskiego Henryk hrabia Schwarzburg. W pierwszej połowie 1328 r.
zastępcą Bertolda był Burchard V hrabia Mansfeld
5
.
1324
9, 12 X – Chojna,
z kuratorem, Bertoldem hrabią henneberskim (A XIX, 186,
UBW II/2, 2, A XXI, 133), widocznie dla przyjęcia hołdu miasta i rycerstwa z
okolicy. Wcześniej Bertold zawierał 5 X układ z Henrykiem II Lwem, księciem
meklemburskim, którego wyparto z ziemi wkrzańskiej (B II, 19) i zapewne dwór
przebywał wtedy za Odrą. Z Chojny margrabia udaje się do Alt Landsbergu (19
X) i Berlina (23 X). Odrę przekraczano zapewne najpierw w Schwedt – Krajniku,
potem koło Cedyni.
20. XI –
Repin/Rzepin
(A VII, 202). Poprzednio 18 XI w Berlinie (B II, 20) Jednak
to raczej Alt- Ruppin, ośrodek hrabiów Lindow na pograniczu z Meklemburgią?
1325
3 V – Gorzów,
z kuratorami, Günterem i Adolfem hr. Lindow. Potwierdza miastu
prawa i przywileje, nadaje dochody z młynów (A XVIII, 377 n., zwłaszcza SD, nr
16-–18), widocznie w zamian za uznanie. Poprzednio 19 IV w Prenzlau (A XXI,
136) w ziemi wkrzańskiej.
6 V – Chwarszczany
nad Myślą na płn. od Kostrzyna (A XXIV, 13, SD nr 19),
ośrodek dawniej komandorii templariuszy, teraz może już joannitów.
Już 19 V wszyscy przebywali w Alt-Ruppin na pograniczu z Meklemburgią (A
XXI, 137).
[5 VI – Młyn „Dwukoły” rzekomo k. Myśliborza
6
]
5
Zob. F. V o i g t,
Die eventuelle Belehnung des Markgrafen Friedrich von Meissen mit der Mark
Brandenburg,
Märkische Forschungen 8, 1863, s. 204–212, J. H e i d e m a n n,
Graf Bertold VII
von Henneberg als Verweser der Mark Brandenburg von 1323 bis 1330,
Forschungen f. deutsche
Geschichte 17, 1877, s. 107–161, W. L i p p e l t,
Markgraf Ludwig d. Aeltere und Markgraf Friedrich
von Meissen 1327–1335,
FBPG 5, 1892, W. F ü ß l e i n,
Die Vormünder des Markgrafen Ludwig
d. Aelteren von Brandenburg 1323–1333,
FBPG 21, 108, s. 25, tenże,
Bertold VII von Henneberg,
Marburg 1908, także Br. 56 n., 115–119, S. 32 n.
W młynie
in loco apud duas Rotas
margrabia potwierdza przywileje miasta Myślibórz w obecno-
ści Wedlów, rycerzy z Nowej Marchii (A XVIII, 445 n.). Młyn ten (tyle co Zweiraden, „Dwukoły”)
lokalizowano zwykle w Puszczy Golińskiej, (H. B e r g h a u s,
Landbuch der Mark Brandenburg...
in der Mitte des 19. Jahrhundert,
Brandenburg 1856, Bd III, s. 370, G. W. R a u m e r,
Die Neumark
Brandenburg im Jahre 1337 oder Markgraf Ludwig des Aelteren Neumärkisches Landbuch...,
Berlin
1837, s. 27, F. W. B a r t h o l d,
Geschichte von Rügen und Pommern,
Bd II, Hamburg 1840, s. 570,
R 31, 80, 100, E, 31 i jeszcze J. Z d r e n k a,
Polityka zagraniczna książąt szczecińskich w latach
1295–1411,
Słupsk 1987, s. 50), identyfikując z młynem
Marggreven Mole
1344,
molendinum si-
tum in merica prope Golin, quam dicitur Marggrafen Mole
1350,
Heyde Mole de dar iz geheten des
Marggraven Mole
1425 (A XXIV, 33, XVIII, 461, 419), późniejszym Heidemühle koło Golina na
pld.-wsch. od Myśliborza, do którego nawiązała osada Heidenmühle, dziś Trzciniec. Wprawdzie
kwestię komplikuje przywilej dla Myśliborza z 1316 r., w sprawie prawa założenia trzeciego koła
w jego młynie miejskim (A XVIII, 444), bowiem do tego czasu rzeczywiście istniał tam młyn
duas Rotas,
ale nie był on i tak identyczny z Margrabskim Młynem k. Golina To jednak Zwei-
raden koło Vierraden („Czworokoły”) w ziemi wkrzańskiej na pograniczu pomorsko-branden-
burskim, zob. w tej sprawie H. K r a b b o,
Zweiraden,
FBPG 38, 1926, s. 129–132. Tam więc (circa
molendinum quod vocatur ad duas Rotas)
margrabia Konrad zawierał w 1278 układ z Barnimem
I pomorskim, PUB II, nr 1096, w
prope duas Rotas
w 1315 margrabia Waldemar sprzedawał Ot-
6

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin