A. Lasota-Moskalewska - Podstawy Archeozoologii.pdf

(11932 KB) Pobierz
Alicja Lasota-Moskalewska
PODSTAWY
ARCHEOZOOLOGO
Szczątki ssaków
_____________________
Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa 1997
PRZEDMOWA
W 1990 roku Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego wprowadził do
programu studiów archeozoologię. Stała się ona przedmiotem wykładów, ćwiczeń
praktycznych, a ponadto zostały obronione już pierwsze prace magisterskie z tej
dziedziny.
Wobec dużej liczby studentów zainteresowanych archeozoologią uważałam za
wskazane opracowanie dla nich podręcznika. Przedstawiam w nim wiedzę o szczą­
tkach zwierzęcych, ich charakterystykę, metody badawcze, możliwości wykorzys­
tania ich wartości źródłowej. Podręcznika takiego nie ma dotychczas w Polsce. Na
świecie podręczniki tego typu są nieliczne. W podręczniku pominęłam bardzo
szerokie zagadnienie pochodzenia i kształtowania się form morfologicznych zwie­
rząt domowych, gdyż w piśmiennictwie światowym poświęcono im już kilka
wartościowych monografii.
Wszystkie omawiane w podręczniku zagadnienia ilustrowane są przykładami
z materiałów pochodzących z terenu Polski łub ze środkowej Europy. Tylko
niewiele odniesień dotyczy innych regionów świata. Większość zagadnień odnosi
się do zwierząt hodowanych przez człowieka w przeszłości, a więc przykłady
pochodzą głównie z okresów od neolitu do średniowiecza.
Podręcznik przeznaczony jest dla studentów archeologii. Mam nadzieję, że
przyda się również archeologom, którzy ukończyli studia jeszcze przed wprowa­
dzeniem archeozoologii jako przemiotu nauczania. Może się także przydać anato­
mom podejmującym się identyfikacji i opracowania zwierzęcych materiałów wyko­
paliskowych.
Warszawa, październik 1995 r.
Autorka
SPIS TREŚCI
I.
II.
ZA K R E S I H ISTO R IA A R C H E O Z O O L O G II
SZC Z Ą TK I I ICH C H A R A K TE R YSTY K A
1. Typy szczątków 11
1.1. Szczątki pokonsumpcyjne 11
1.2. Szczątki zwierząt ofiarnych 15
1.3. Wyroby z surowca pochodzenia zwierzęcego
2. Miejsca występowania szczątków 42
3. Stan zachowania szczątków 46
4. Eksploracja szczątków zwierzęcych 48
U
9
21
III.
M ETO D Y B A DA W CZE
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
50
50
Identyfikacja zoologiczna makro- i mikroskopowa
Identyfikacja anatomiczna 104
Określanie wieku 119
Określanie sezonu 131
Osteometria 134
Ocena płci 150
Obliczanie wysokości w kłębie 155
Określanie typu morfologicznego 158
Ocena zmian patologicznych 164
Ocena śladów na kościach 171
184
IV.
ILO ŚCIO W A O CENA S ZC Z Ą TK Ó W
1.
2.
3.
4.
5.
Globalna liczba szczątków 184
Liczba osobników 187
Najmniejsza liczba osobników 187
M etoda wagowa 188
Analizy porównawcze 190
7
V.
M ETODY IN TER P R ETA CJI
1.
2.
3.
4.
5.
Skład gatunkowy 195
Skład anatomiczny 201
Ocena morfologii 205
Analiza wieku 213
Analiza płci 218
195
ROZDZIAŁ
VI.
W ARTO ŚĆ ŹRÓDŁOW A SZCZĄ TK Ó W ZW IER Z ĘCYCH
225
PODSTAW OW E PODRĘCZN IKI I KSIĄŻKI
PIŚMIENNICTWO CYTOW ANE
INDEKS
230
226
ZAKRES
I HISTORIA ARCHEOZOOLOGII
Archeozoologia jest dziedziną wiedzy łączącą w sobie elementy nauk przyrodni­
czych i humanistycznych. Zajmuje się zwierzętami, ale tylko tymi, które wyko­
rzystywał człowiek w pradziejach. Głównym celem na wszystkich etapach wyko­
rzystywania zwierząt było niewątpliwie pozyskiwanie mięsa. Przystosowanie prze­
wodu pokarmowego do spożywania i trawienia mięsa prawdopodobnie występo­
wało już we wczesnym okresie ewolucji człowieka. Wskazuje na to zarówno
budowa zębów, jak i mięsożerność małp człekokształtnych. Pierwszym źródłem
większej ilości mięsa mogły być zwierzęta padłe, następnie zwierzęta złowione
i upolowane, a wreszcie zwierzęta udomowione i hodowane. Niezależnie od sposo­
bów zdobywania większej masy mięsa, człowiek zawsze stosował zbieractwo
zwierząt zarówno kręgowych, jak i bezkręgowych.
Wykorzystywanie zwierząt przez człowieka nie ograniczało się wyłącznie do
pozyskiwania mięsa. Człowiek nauczył się robić użytek także ze skór, kości,
zębów, ścięgien, jelit, żołądka i sierści. Wielką wartość miały też produkty
pochodzenia zwierzęcego, takie jak mleko i nawóz. Zwierzęta były wykorzys­
tywane jako siła pociągowa i środek lokomocji. Były także składane jako ofiary
lub same były obiektami kultu. Były też motywem w sztuce od kilkudziesięciu
tysięcy lat.
Kontakty człowieka ze zwierzętami przybierały odmienną formę w różnych
okresach i u różnych grup ludzkich. Badanie zróżnicowania kulturowego w tej
dziedzinie jest jednym z zadań archeozoologii.
Drugim zadaniem jest ustalenie, w jakim stopniu i w jakiej formie wpływ
człowieka odbił się na cechach biologicznych zwierząt udomowionych, a więc
najściślej z człowiekiem związanych. Wpływ ten mógł być wynikiem celowego
działania lub być niezamierzony, ale zawsze był skutkiem postępowania człowieka
ze zwierzętami.
Podstawowym i nadrzędnym zadaniem archeozoologii jest uzyskanie odpowie­
dzi na pytanie, jaką rolę odgrywały zwierzęta w rozwoju kulturowym człowieka.
9
Początki archeozoologii datuje się na drugą połowę XIX wieku. Za pierwszego
archeozoologa na świecie uważa się szwajcarskiego anatoma L. Rutimeyera.
W 1860 roku opublikował on swoją pierwszą pracę z tej dziedziny. Praca ta,
a także następne wyznaczyły na długo kierunki badań archeozoologicznych.
W Polsce, niewiele później, bo w latach osiemdziesiątych XIX wieku, powstały
pierwsze prace o szczątkach zwierzęcych. Godfryd Ossowski w 1881 roku opub­
likował analizę materiałów zoologicznych z grobów kultury pomorskiej. Następne
lata przyniosły wyniki badań nad kośćmi zwierzęcymi z jaskiń w okolicach
Krakowa i Ojcowa (badania A. Ślósarskiego w pracy Roemera, 1883; Ossowski,
1885). Te pionierskie prace nie znalazły właściwego oddźwięku wśród archeo­
logów. Dopiero w XX wieku zaczęto gromadzić szczątki zwierzęce pochodzące
z wykopalisk i oddawać do ekspertyzy specjalistom. W miarę upływu czasu
w obrębie archeozoologii wykształciły się różne specjalizacje. Jedni specjaliści
zajmują się szczątkami szkieletów ssaków, inni ptaków lub ryb. Odrębną specjal­
nością jest badanie skór lub włosów, z których utkane były tkaniny. Niezależnym
działem archeozoologii jest badanie przedstawień figuralnych zwierząt.
ROZDZIAŁ
SZCZĄTKI
I ICH CHARAKTERYSTYKA
Obiektem badań archeozoologii są szczątki zwierzęce odkrywane w trakcie wyko­
palisk archeologicznych.
Przez określenie „szczątki zwierzęce” rozumie się wszystkie możliwe elementy
ciała zwierzęcego, a więc kości, zęby, rogi, kopyta, pazury, skóry, sierść, pióra,
łuski, pancerze, muszle. Archeozoologia bada także produkty zwierzęce, na przy­
kład odchody. Przedmiotem badań są też ślady pozostawione przez zwierzęta.
Mogą to być odciski łap lub utrwalone ślady działalności zwierząt, na przykład
ślady gryzienia.
Ze względu na zainteresowanie człowieka najliczniejsze w materiałach pradzie­
jowych są szczątki ssaków, a ze względu na łatwość przetrwania w ziemi — kości
i zęby.
Szczątki ssaków dzielą się na różne typy w zależności od tego, jak były
traktowane przez człowieka.
11.1. TYPY SZCZĄTKÓW
11.1.1. Szczątki pokonsumpcyjne
Szczątkami najczęściej spotykanymi w archeozoologii są szczątki pokonsumpcyj­
ne. Znajduje się wśród nich całe kości oraz fragmenty. Całe kości najczęściej
pochodzą z nieatrakcyjnych kulinarnie części ciała, na przykład z dalszych odcin­
ków kończyn. Kości z atrakcyjnych części tuszy są we fragmentach, co jest jedną
z cech rozpoznawczych tego typu szczątków. Fragmenty mogą być duże lub małe.
Występowanie wyłącznie dużych fragmentów pozwala twierdzić, że mięso, a z nim
kości nie były intensywnie dzielone. Z jednej strony wiąże się to z dostatkiem mięsa,
a z drugiej — z techniką przygotowywania posiłków.
11

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin