Mikołaja Reja z Nagłowic żywot Józefa zpokolenia żydowskiego.pdf

(15502 KB) Pobierz
BIBLIJOTEKA PISARZÓW POLSKICH.
WYDAWNICTWA AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI w KRAKOWIE
BIBLIJOTEKA PISARZÓW POLSKICH.
MIKOŁAJA
Z NAGŁOWIC
REJA
ŻYWOT JÓZEFA
Z POKOLENIA ŻYDOWSKIEGO
1545.
Wydał
W KRAKOWIE,
W DRUKARNI
„ C Z A S U " FR. K L U C Z Y C K I E G O
pod /.arziulem Józefa Łakoeiilskiego.
I SPÓŁKI
1889.
-
„
WSTĘP.
U1$.M)Ł
Biblioteka Narodowa
Warszawa
11 m m
II
m
30001003646605
. »
NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI.
i.fik.îivz
I. W bijografii Reja Trzycieski wyliczając jego pi­
sma mówi między innemi: » Pisał też
żywot
i sprawy
onego
Józefa żydowskiego
patryjarchy, cudnemi i ozdo-
bnemi słowy, który też ludzie barzo radzi widzieli." Ze
słów powyższych nie można wyrozumieć dokładnie, czy
ten utwór Reja napisany był prozą, czy wierszem, a je­
żeli wierszem, to niepewna, czy to poemat opisowy, czy
dramatyczny. Łatwo sobie tedy wytłomaczyć, dlaczego
niektórzy historycy literatury domyślali się w prozai­
cznej »Istorii o świętym Józefie Patryarsze« (z r. 1530)
wymienionego przez Trzycieskiego dzieła Reja, a dlacze­
go-Wiszniewski słowa: » barzo radzi widzieli « wziął za
wskazówkę utworu scenicznego, który nawet wystawić
miano na scenie. Rentkowski i Juszyiiski nic nie wie­
dzą o «Żywocie Józefa« lub o innym jakimkolwiek
utworze w tym przedmiocie przez Reja napisanym, cho­
ciaż Linde między dziełami Reja, użytemi do słownika
notuje »Józef«. Dopiero w%. 1841 K. Wł. Wójcicki po­
dał w » Teatrze starożytnym* dosyć dokładną o tym
dziele wiadomość przedrukowawszy (w t. I. str. 110 nn.)
przemowę, zakończenie argumentu, wykaz osób i po­
dawszy (na str. 129—157) dokładną treść z wyjątkami.
Z tej wiadomości i z Historyi Literatury Wójcickiego
VI
VII
bierze Wiszniewski ustęp odnośny do swego dzieła (t. VII.
str. 268—276); Maciejowski zaś, jak sam twierdzi, korzy­
stał z pierwodruku będącego w posiadaniu Wójcickiego,
który drukując drugie wydanie » Biblioteki starożytnej pisa­
rzy polskich« przedrukował w t. IV. str. 273—435 cały
» Żywot Józefa «. Liczne błędy tego wydania szpecą tekst,
a często psują myśl zupełnie. Prof. Nehring w studyjum
swem o tern dziele Reja (w
Archiv fur slav. Philolo­
gie
IX, 392 nn.) podaje 2 /
a
stronic poprawek, które po
największej części są tak zwanemi konjekturami tylko, bo
nie robionemi na podstawie pierwodruku ; dają one prze­
cież miarę, jak dalece tekst Wójcickiego do badań nau­
kowych jest nieprzydatny. Z błędów, które prof. Nehring
wytknął, ale i sam nie trafne podał konjektury, przy­
toczę tylko następne:
tek ^Wójcickiego:
popr. prol'. Nehringa: pierwodruk :
str. 278: sprawie
sprawnie
prawie
» 295: wąskiego
więtszego
wąskiego
» 305 : widzi
widzi
wżdy
paskiem
piórkiem
» 315: piaskiem
» 325: cóż był v /oli
cóż by wolę
Coć by k woli
» 333: pala
palcem
palcy»
Kiedy się do takich błędów doda jeszcze n. p.
Wójc. 299:
340:
348:
350:
363:
363:
376 :
umierając
zam.
słuchać oney dusze
choć
byś
stracić
mnie masz
ze spania był uszedł
umietając
słucha cnej dusze
coć
boć
strach
mniemasz
ze spania był medł
(mdły)
Wójc. 376: troiło
389: wam czas
390: kuczyć, kuczył
» broiło
» w on czas
» łuczyć, łuczył
i przestrzeże, że dowolne tworzenie szeregów lub strof
wierszowych nie daje wyobrażenia o formie wierszowej
Keja, że są całe wiersze opuszczone (Wójc. str. 386. 391.)
i całe stronice przestawione (str. 388—390), nie będzie
się chyba niniejszego wydania uważać za zbyteczne.
II. Jestże »Żywot Józefa« istotnie dziełem Reja?
Odpowiedź twierdząca wymagałaby dowodów, o które
nie tak łatwo. Przedewszystkiem zaznaczyć musimy fakt,
że ani imienia, ani nazwiska lub początkowych liter au­
tora nigdzie w tern dziele nie spotykamy. Podczas gdy
luźne psalmy i pieśni nosiły cyfry M. R., a począwszy
od »Posfylli« (1556) umieszczano na dziełach Reja por­
trety jego i epigramata Trzycieskiego na nie — co na­
turalnie wystarcza za sam podpis autora — tu nie mamy
niczego, coby wyraźnie na Reja, jako na autora wska­
zywało. Ze współczesnych tylko Trzycieski wskazuje
ubocznie na takie (ale czy to?) dzieło Reja, przywodząc
(niestety niedokładny!) tytuł, i Kochanowski Jan, który
w El. 13. ks. 111. mówi, że Rej »parvum iloret Joseph
leto fraterna pene datum invidia<-. — Prócz tradycyi
literackiej od połowy niemal bieżącego stulecia, mogły­
by jeszcze przemówić za autorstwem Reja dowody for­
malne, spoczywające w stylu i języku, jeżeli on posiada
te same właściwości, co wszystkie dzieła Reja. Prof.
Nehring w przytoczonem powyżej studyjum przywodzi
(str. 394 odnośnik 2.) z »Wizerunku« charakterysty­
czne wyrażenia i zwroty, które się i w »Żywocie Józefa«
znajdują, uważając te tożsamości za niewątpliwe i do­
stateczne dowody. Są to wyrażenia: zbłaźnić, złotrzyć
się, na czem chramać; zwroty: przez kij skoczyć, swej
VIII
IX
woli się napić, złego nam przesiadło, siedzieć na sparzę,
szydła golą, rozum stroi, z kresu wyskoczyć — częsty
obraz: »by na lepie ptacy«. i t. p. Zwraca też uwagę,
na lekceważenie mądrości książkowej.
Nie mogąc na tern miejscu ani pomnażać tych do­
wodów, ani się wdawać w szczegółowe roztrząsania,
wskażemy przecież na jeden jeszcze szczegół niewątpli­
wie charakterystyczny. Wiadomo, jak Rej wiele i roz­
maicie mówi we wszystkich swych dziełach o cnocie.
Cnota — podług niego »tr.wa wiecznym wiekiem « i »jest
klenot nieoszacowany« «błyszczy się nad wszytkie szma-
ragi«, » każdego ma ozdobić wszędzie « i t. p. jak to
czytamy w 1. apoftegmacie »0 cnocie « (wyd. Pism wier­
szem, Kraków 1848 str. 3. i 4.). Te same prawie słowa
czytamy we »Wizerunku« (wyd. Ptaszyekiego str. 22.
33, 277. i w » Żywocie .lózefa« w. 1597—1599; 2535 —
2538.
Obok tych dowodów autorstwa Rejowego stają po­
ważne wątpliwości: 1) Autor » Żywota « [Dr Estreicher
twierdzi, że drukarzowa Floryjanowa('?)] poświęca swoje
dzieło Izabelli, królewnie polskiej, na ten czas królowej
węgierskiej, żonie Jana Zapolyi, a w żadnej bijografii Reja
nie mamy wzmianki, o .jakimkolwiek jego stosunku do
tej królowej. 2) Wszystkie dzielą swoje drukuje Rej
u M. Wirzbięty — »Zywot« drukowany u Floryjanowej
Unglerowej a faktu tego biblijograf nie pominie. 3) Linde
w » Poczcie pism polskich w słowniku przytaczanych «
notuje między dziełami Reja » Józef « a nie: »Zywot Jó­
zefa,* lub »Historyja Józefa«, chociaż nie czyni tego dla
skrócenia, jak świadczy pierwszy tytuł długi : »Wizerunk
żywota człowieka poćciwego«: Widocznie imię » Józef «
było pierwszym wyrazem w tytule dziełka liejowego,
który mógł brzmieć n. p. » Józef od braci zaprzedany*
lub t. p. Naprowadza na podobny tytuł i świadectwo Ko-
chanowskiego w powołanem powyżej miejscu, gdzie wy­
raźnie mówi, że Rej » opłakiwał
małego
Józefa przez nie­
nawiść braterską prawie na śmierć wydanego«. A więc
sprzedanie
Józefa jest główną treścią utworu Reja, a nie
cały »Zywot«, w którym powyższa okoliczność jest tylko
niejako punktem wyjścia, a główne jądro stanowi walka
cnoty Józefa z namiętnością Zefiry (rozprawa Ilia i Illb).
4) Nareszcie okoliczność najwięcej dająca do myślenia.
W słowniku Lindego brak zupełny nietyiko pewnych
wyrazów znajdujących się w » Żywocie Józefa«, ale prze-
dewszystkiem bardzo charakterystycznych zwrotów jak:
z kunsztu wyjść, w łeb skrobie coś, za piórkiem biegać,
w ptaki skoczyć, rogi trząść, na skrzydło przejść, lub
na skrzydło puścić, szpaczki umieć, wieżę osiodłać, wy­
wieźć na suszą, zakroić rozumu ; — przy tych zaś które
się i w »Zywocie« i w słowniku znajdują, nie ma ani
razu zacytowanego »Żywota« lub »Józefa« jak go Linde
przytacza. Czy można przypuścić, żeby Linde z umysłu
był opuścił wszystko, co cechuje styl autora »Zywota«?
Zestawiliśmy tylko z obowiązku pro i contra au­
torstwa Rejowego, nie mogąc na tera miejscu ostate­
cznego przedstawić dowodu. Może i te wskazówki za­
chęcą kogo do gruntownego zbadania kwestyi ciekawej i
ważnej, i przyszłość nareszcie wątpliwości usunie.
III. Opowiadanie biblijne, wzięte za przedmiot »Zy-
wota Józefa« było ulubionym tematem w literaturze
XVI. w. tak polskiej, jak i zagranicznej. Dzięki studyjom
prof. Nehringa (w
Archio f. sl. Ph.)
i p. W. Rruchnal-
skiego (w » Muzeum « lwowskiem t. II.) ogłoszonym ró­
wnocześnie przed trzema laty, możemy obecnie dokła­
dnie określić stosunek »Żywota« do Riblii. do »Istoryi«
z r. 1530, i innych zagranicznych utworów dotyczących
Józefa, a pisanych w języku łacińskim i niemieckim
przed pojawieniem się » Żywota «. Otóż w stosunku do

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin